Развіццё лексічнага саставу старабеларускай мовы

Уласнабеларуская лексіка.
Тэматычная класіфікацыя старабеларускай лексікі.
Запазычанні ў старабеларускай лексіцы.
Асіміляцыя запазычанняў.

1 Уласнабеларуская лексіка

У працэсе фарміравання беларускай народнасці ўтваралася старабеларуская мова з

Гэта адносіцца не толькі да фанетычнага боку, але і да словаўтваральнай

Семантычныя змены:

Важны працэс папаўнення і развіцця ўласна беларускай лексікі

папаўненне словамі, якія

Зносіны народаў пашырыліся пасля жаніцьбы літоўскага князя Ягайлы з польскай каралевай

Адны і тыя самыя словы былі пашыраны адначасова на польскіх, беларускіх

Некаторыя словы, характэрныя для беларускай, украінскай і польскай моў, мелі ў

Менш пашыраныя словы, абмежаваныя беларускай і ўкраінскай мовамі

докуль, ежа, кожный, нащадокъ,

Агульнанародныя і вузкамясцовыя словы і формы

заспати ‘паспець’, кремъ ‘соты ў вуллі,

Шмат вузкамясцовых слоў, якія былі прыналежнасцю пэўнага дыялектна-сацыяльнага асяроддзя, захавалася ў

2 Тэматычная класіфікацыя старабеларускай лексікі Грамадска-палітычная лексіка

Фарміраванне лексіка-семантычнай групы грамадска-палітычнай лексікі ў

У ВКЛ беларуская мова як дзяржаўная была заклікана абслугоўваць заканадаўства, справаводства,

Структура грамадства. Ніжэйшае саслоўе

Вясковае насельніцтва:
челядь невольная ‘сукупнасць паднявольных людзей’,
челядь вольная

Адна падняволеная асоба

челядинъ, челядникъ, невольникъ, паробокъ, чоловекъ, слуга, девка невольная, жонка

Працоўнае вясковае насельніцтва:

люди, мужи, мужики, смерды, черные люди, кмети, хлопы, подданые.

Службовыя і рамесныя сяляне ў залежнасці ад спецыфікі заняткаў:
конюхъ, конюхъ седельный,

стадникъ ‘даглядчык кароў’, свинарь, пастухъ, подлазникъ ‘пчаляр’, рыболовъ, неводникъ ‘рыбак’, бобровникъ;
осочникъ

Сяляне

непохожие (не мелі права пакідаць месца жыхарства)
похожие (такое права мелі)

Вялікая па колькасці катэгорыя вясковага насельніцтва - слуги.

Іх абавязак – ваенная

Гарадское насельніцтва: мещане, предмещане.
Сярэднія класы ВКЛ – дробнамаёмаснае баярства, якое паступова

Маёмаснае становішча

‘багацце’ абазначался праз словы: богатство, богатети, богачъ, знатникъ, сутый ‘пышный’;
‘беднасць’:

‘маёмасць’:

маѥтность лежачая (нерухомая), ма ѥ тность рухомая, дедина, отчина, материзна, дядьковщина

Тэрміналогія падаткаў і штрафаў:

дягло (падатак зернем),
мезлева (жывёлай, птушкамі),
дань (грашыма),
поземъ

Старажытнае цэнтральнае і мясцовае кіраванне
Вярхоўная ўлада: кніжная лексіка (гісторыка-юрыдычныя дакументы, рэлігійныя

Вышэйшая ўлада ВКЛ:

князь, врядъ, корона, маѥстатъ, столица, титул, ѥдиновладца, устава, указъ,

Высокапастаўленыя чыноўнікі: паны-рада:

канцлеръ ‘правіцель дзяржаўнай канцылярыі’,
подскарбий земский ‘загадчык фінансамі ВКЛ,

Подчаший, чашникъ, крайчий (разразаў ежу), подстолий, кухмистръ – адказвалі за вялікакняжацкую

Урадавыя асобы мясцовых органаў улады:

воѥвода, староста, каштелянъ ‘камендант замка’,
подстаростий, казначей,

наместникъ-державца ‘мясцовы правіцель’,
маршалокъ ‘чыноўнік, які судзіў па асобых даручэннях намесніка-дзяржаўцы’,
дворовый

У гарадах з Магдэбургскім правам (права на самакіраванне, незалежнасць ад князя)

Старабеларуская грамадска-палітычная лексіка адрознівалася стабільнасцю і разнастайнасцю, што праявілася ва ўсебаковасці

Гандлёвая лексіка

Лексіка, звязаная з працэсамі абмену, куплі-продажу тавараў, належыць да старажытных

Гандлёвая лексіка падзяляецца:

1 агульныя назвы гандлёвага працэсу: торговати, купчити, гандлевати (з

2 назвы асоб-удзельнікаў гандлёвага працэсу:

купецъ ‘той, хто гадлюе, той, хто купляе’,

3 назвы месц, дзе адбываецца гандаль:

торгъ ‘публічнае месца для гандлю, агульны

4 назвы мер:

сыпкія рэчывы (збожжа, соль, попел):
бочка, ведро, дежа, фаса, ушатъ,

назвы кожнай дробнай велічыні:

полтъ (мера мяса),
четверть (чвэрць аршына, 4 вяршкі),

лінейныя меры:

локоть (мера тканін),
аршинъ (даўжыня рукі ад пляча, прыкладна 71

Вагавыя меры:

5 назвы грашовых адзінак:

гривна – упрыгожанне (залаты ці срэбраны медальён) –

грошъ – з лацінскага grossus ‘вялікі’, меншы за рубль, большы за

З гандлёвай лексікі старабеларускай мовы прыкметныя змены адбыліся ў сістэме грашовых

Ваенная лексіка

1 абазначэнні ўзброенага сутыкнення двух варожых лагераў або войскаў: воевати(ся),

2 назвы войска і яго частак:

войска, рушенье ‘выступленне войска для ваенных

3 назвы ўдзельнікаў узброенай барацьбы:

жолнеръ (з польскага żołnierz ‘салдат’, ‘наёмны воін,

4 назвы ваюючых асоб з улікам іх іерархічнага становішча

десѧтникъ, сотникъ, тысѧчникъ,

Назвы ваюючых у залежнасці ад:
спосабу ўдзелу ў баі: пеший, ездный, верхникъ,

4 назвы прадметаў узбраення:

броня (зброя), оружиѥ (у перакладных творах ‘халодная зброя’),

агнястрэльная зброя:

стрельба, ручница ‘ручная стрэльба’, полгакъ (пулгакъ, з нямецкага Halbhaken праз

Навукова-кніжная лексіка

Асноўная колькасць навуковых тэрмінаў прыпадае на канфесіянальную і свецкую літаратуры

У прадмове да “Кнігі Быцця” Ф.Скарына пісаў аб 7 “вызваленых” навуках:

Славесныя:
грамматика:

У старабеларускіх помніках:

архитектура (“майстерство албо наука около будованя” – П. Бярында);
барберство

Асобы-прадстаўнікі галін навукі:

ученый – агульный тэрмін, спачатку выступаў як азначэнне да

астролокгъ, астрономъ, звездарь, звездозорца, звездозорецъ, звездочетецъ, звездочетца, звѣздарька;
гисторикъ, историкъ, кройникаръ, летописецъ;
географъ,

Працэс навучання – учение, ученье, научанье, наученье.
Месца, дзе навучаліся: школа, академия,

Асобы, якія вучылі: бакаларъ, дидаскалъ, маистеръ (мистръ), наставникъ, педагогъ, прецепторъ, научитель,

Асобы-стваральнікі тэксту мелі назвы: авторъ, дееписецъ, канонописецъ, кройникъ, летописецъ, поета, римодееписъ,

Асноўныя жанры старабеларускай пісьменнасці, рэлігійных і мастацкіх твораў:
Библия, евангелие, псалтырь, апостолъ;
кантыкъ,