Старажытнаруская лексіка як аснова старабеларускай лексічнай сістэмы

Агульнаіндаеўрапейская і агульнаславянская лексічная спадчына старажытнарускай мовы.
Узбагачэнне слоўніка старажытнарускай мовы.
Прадметна-тэматычная

1 Агульнаіндаеўрапейская і агульнаславянская лексічная спадчына старажытнарускай мовы

Лексічная сістэма беларускай мовы

У слоўніку старажытнарускай (агульнаўсходнеславянскай) мовы самым старажытным і важным быў лексічны

1 - назвы з’яў жывой і нежывой прыроды:

надвор’е і атмасфера: буря,

2 - назвы, звязаныя з сямейным і сацыяльным жыццём і гаспадарчай

3 найменні ўласцівасцей і якасцей:

молодыи, глухыи, сѣдыи, б ѣ лыи, синии,

2 Узбагачэнне слоўніка старажытнарускай мовы

Інтэнсіўнае ўзбагачэнне слоўніка старажытнарускай мовы адбывалася ў

У ІХ-ХІV ст. папоўніўся лексічны склад старажытнарускай мовы ў важнейшых сферах

З актыўнага слоўніка

выпалі некаторыя словы, суадносныя з язычаскай рэлігіяй (вълхвъ, капище).

Узбагачэнне лексікі мовы

адбывалася за кошт яе ўласных унутраных рэсурсаў –
шляхам

голова

‘частка цела чалавека ці жывёлы’, ‘забіты’ (тэрміналагічнае значэнне – адсюль: головьщина

дворъ

– ‘жыллё, дом, месца каля дому, княжая маёмасць, князевы людзі’
(вытворныя

душа

– ‘духоўныя якасці, сумленне, жыццё, абяцанне, прысяга, чалавек, істота наогул’;
земля –

погостъ (гость ‘купец’)

– ‘пастаялы двор’, ‘стан для князёў і дружыны’, ‘пасёлак

правьда

– ‘праўда, справядлівасць, добрае імя, добрыя справы, абяцанне, сумленне, пастанова, закон,

3 Прадметна-тэматычная характарыстыка старажытнарускай лексікі

‘чалавек’

человѣкъ, человѣчии, человѣчьство, человѣколюбьць, людинъ, люди ‘ніжэйшы слой насельнітва’, людъ,
князья,

‘жыццё’

жизнь, животъ, житие, животина, животьное, дикыи, дивии,
живосьныи ‘люты’,
рыкати, растерзати,

‘жывёлы’

лѣвъ, тигръ, слонъ, трепястъкъ ‘малпа’, воробеи, зогзуля, сова, соколъ, ястребъ, змѣя,

часткі цела чалавека і жывёл
кровь, потъ, шия, тѣмя, гърло,
пальць, мозгъ,

расліны

садъ, рости, увянути, кустъ, трава, стѣбло, вѣтвь, розга, отрасль, листъ;
лѣсъ, боръ

геаграфічныя паняцці

земля, югъ, сѣверъ, въстокъ, западъ, долина, хълмъ, помориѥ, яма, ровъ,

Паветра

въздухъ, небо, твьрдъ, хладъ, теплынь, оболокъ, громъ, трьсканиѥ,
тутьнъ ‘гром’, мълънья,

нябесныя свяцілы

солнце, свѣтило, мѣсяць, зоря, звѣзда, свѣтъ, зарение, лучь, свитаниѥ, тьма,

Час

веремя, врѣмя, годъ,
часъ, година, дьнь,
седмица, седмерица, недѣля,
срѣда, третииникъ,

Назвы месяцаў

усходнеславянскія
просиньць, сѣчьнь, сухии, березозолъ, травьнь, изокъ, чьрвень, заревъ, врѣсень, листопадъ,

Гаспадарка

рало, плугъ, соха, лемешъ, борона, лопата, поле, нива, ролья, огородъ, садъ,

Ежа

хлѣбъ, пирогъ, коврига, каша,
квасъ, пиво, колачь, кысель,
хлѣбьць, хлѣбьня, хлѣбьница,

Рамесніцтва

Прадзенне: мялица, трепало, пряслица, веретено, волокно, кудѣль, вълна, нить, основа
Ткацтва: кросно,

Жыллё

дворъ, домъ, изъба, истъба, вежа ‘будынак на дварэ, шацёр’,
хоромъ, теремъ,

населеныя пункты

городъ ‘агароджа, агароджанае месца, крэпасць’,
городище, городъкъ, гродьня, городьскыи, гродьчанинъ,

Адзенне

одежа, одѣнье,
пъртъ ‘адзенне, кавалак тканіны, пакрывала, папоўская рыза’,
пъртьныи, пъртьно;свита,

Сродкі перамяшчэння

кола ‘воз’,
повозъ ‘падвода’, сани,
лодья, челнъ, носадъ, кубара,

Грамадска-палітычная тэрміналогія:

родъ, племя, женитва, посагъ,
уневѣщение ‘заручыны’, невѣстьство, невѣстинство ‘вяселле’,
сватьба,

суродьникъ, съродьць, родитель, ближникъ, свои, родственникъ, близокъ ‘сваяк, родзіч’;
земля, кнѧзство, страна,

князь, самодержьць, господарь, волостель – великыи, славныи, милостивыи, стольныи, головныи, державныи;
дружина,

Гандлёвая лексіка:

търгъ, торговище, гостьба, гостеба, продавьница ‘гандлёвая лаўка’, продавьць, мыто

Ваенная лексіка:
воина, брань, сѣчь, ворогъ, ратоборьць, супротивникъ, неприятель;
агульныя назвы: вои, воиско,

Навуковая лексіка:

разумовая дзейнасць: умъ, разумъ, хытрость, коварьство, смыслъ, мудрость, мысль, дума,

установы адукацыі і асветніцкая дзейнасць: школа, училище, учение, укъ, научаниѥ, просвѣщениѥ,

4 Лексічныя запазычанні ў старажытнарускі перыяд

Стараславянізмы:

семантычныя (сэнсавыя) стараславянізмы – новыя словы, што трапілі са стараславянскай мовы

Стылістычныя стараславянізмы

– запазычанні са стараславянскай мовы, што мелі старажытнарускія адпаведнікі:
фанетычныя: врагъ

Стылістычныя стараславянізмы

пашыралі выяўленчыя магчымасці мовы, выражаючы ўзвышаныя, урачыстыя эмоцыі і паняцці.

у метафарычных выразах: хощу главу свою приложити;
для надання фразе асаблівай

Поўнагалосныя (старажытнарускія) формы

выкарыстоўваліся ў канкрэтным значэнні: тамо лежать поганыя головы половецкыя.
Стылістычная

Грэцызмы

1 узор пранікнення іншамоўных лексем у старажытнарускую мову кніжным шляхам пры

Скандынавізмы

пранікалі праз нарманскіх купцоў і вялікакняжых дружыннікаў-варагаў:
вира, кнутъ, ларь, крюкъ,