Gazneli̇ler (963-1186)

Gaznelilerin Zayıflaması ve Yıkılışı
Gaznelilerde Teşkilât, Kültür Ve Medeniyet
İdarî Teşkilât
Merkez Teşkilâtı
Taşra Teşkilâtı
Kültür ve Medeniyet
İmar Faaliyetleri

birlikte, tarih kaynaklarında Yemînîler ve Sebükteginîler olarak da geçer.
Kurucusu: Alp Tegin
En meşhur sultanı: Mahmud
Yıkan: Gurlular

Hindistan’a doğru uzanan bir serüven izlemiştir. Hem İslâm hem de Türk tarihi açısından önemli bir yere sahip olan devletin temelleri Alp Tegin tarafından atılmıştır.
Sâmânî Emîrine gulâm olarak satılan Alp Tegin azad ediliş süreci ve sonrasında gösterdiği başarılar sonucunda Hâcibü’l-Hüccâblık gibi çok önemli göreve yükselmiştir.
Gazne’ye çekilerek buradaki Levikleri yenmesi sonrasında bağımsızlığını ilan etmiş ve öldüğünde yerine oğlu İbrahim geçmişse de olumsuz şartlar dolayısıyla tahttan indirilmiş, akabinde bir süre devlet Türk komutanlarca idare edilmiştir.
Böri Tegin’den sonra başa geçen Sebük Tegin devlete asıl hedefini göstermiş kişi olarak bu komutanların en önde gelenlerindendir.

başlıca nedenleri özetle şu şekilde gösterilebilir:
- Hindistan’a İslâmiyet’i yaymak,
- İslâmiyet’in bütünlüğünü tehdit eden bölücü mezheplerin Hindistan’daki faaliyetlerine son vermek,
- Hindistan’ın yeraltı ve yer üstü kaynaklarından faydalanmak,
- Devletini her yönden zenginlikleriyle destekleyecek bir ülke olan Hindistan’ı Gaznelilere katarak güçlenmek ve böylece İslâm dünyasının liderliğini üstlenmek

devlet adamı olamamıştır. Askerî yönü ve siyasî yeteneği düşük bir hükümdar olarak tarihe geçen Sultan Mesud, çevresine ve komutanlarına gerekli güveni veremediği gibi, babasının döneminde devlet hizmetinde olan başarılı komutanları da çeşitli nedenlerle gücendirmiş, değerli ve tecrübeli devlet adamlarını görevlerinden almıştı. Kendisinin olumlu yönlerinin başında cömertliği ve âlimleri sevmesi sayılmaktadır. Ayrıca, saltanatı döneminde genç ve dinamik Selçuklular gibi bir güçle uğraşmak zorunda kalmış olması olumsuz bir durum oluşturmuştur.
Ayaklanarak isyan çıkaran ve Sultan Mesud’u öldüren Gazneli askerler, onun yerine kardeşi Muhammed’i ikinci defa tahta çıkarmışlardır (1040). Fakat Mesud’un oğlu Mevdûd, amcası Muhammed’e karşı başlattığı taht mücadelesini kazanarak ‘Şihâbu’d-Devle’ unvânıyla devletin başına geçmiştir (1041). İlerleyen dönemlerde başa geçen Abdurreşid, Ferruhzâd, II. Mesud, Ali, Abdürreşid ve diğer hükümdarlar devleti yıkılış sürecinden kurtaramamışlardır. Son hükümdar Hüsrev Melik devletini Gurlulara karşı koruyamamış ve 1186 yılında Gazneli Devleti son bulmuştur.

Gazneliler, dünya ve İslâm tarihi içinde önemli bir yere sahiptirler. Gazneliler, Hindistan’da İslâmiyet’in yayılıp kökleşmesinde önemli bir rol oynamışlar, yaşadıkları dönemin bir kısmında Türk-İslâm dünyasının lideri de olmuşlardır. Gazneliler Hindistan’da daha sonraki dönemlerde kurulacak olan Türk-İslâm devletlerinin de temellerini atmışlardır. Bunlar yanında Türk kültürünün ve İslâm medeniyetinin gelişmesine tartışılmaz katkıları olmuştur.
Sâmânî örneğindeki devlet teşkilâtında hem Arap, hem İran ve hem de Türk kurumlarının sentezi görülmektedir. Devletin başında Emir veya Sultan bulunur, Hâce-i Buzurg ikinci yetkili olarak yerini alırdı.
Saray teşkilâtı o dönemdeki diğer Müslüman Türk devletlerine benzemektedir. Gazneli, Karahanlı, Selçuklu müesseselerinde Sâmânîler vasıtasıyla Abbasî etkisi bârizdir. Örneğin Gazneli sarayında Ağaçı (Hâcibü’l-Hüccâb), Candâr, Emir-i Silah, Camedâr gibi görevliler bulunurdu. Ayrıca Gaznelilerde daha önceki Türk kurumlarından bazıları da devam etmiştir, teşrifat memuru Resuldâr gibi.