IX - XII asrlarda O‘zbek davlatchiligi. Ijtimoiy, siyosiy-iqtisodiy hayoti

Qoraxoniylar davlati. Undagi ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy ahvol.
3. Xorazmshoxlar davlati. Undagi siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy hayot
4. IX-XII asrlarda o‘rta osiyoda ilm fan va madaniyat

tayinlanadi va shu tariqa tohiriylar davlati yuzaga keladi. (Movarounnahr Xuroson tarkibiga kirar edi). Markazi Nishopur;
822-yilda Tohir ibn Husayn Ma’mun odamlari tomonidan o‘ldirilgach uning o‘rniga Talxa ibn-Tohir (822-830) tayinlanadi;
Abdullo noiblik qilgan yillarda (830-844 yy.) Xuroson amalda mustaqil davlatga aylanadi;
Xuroson noibligiga Movarunnahr, Xorazm, Seyiston, Ko‘histon, Tabariston va Jurjon hududlari kirgan. Viloyat- ma’muriy birlik – tumanlardan iborat bo‘lgan;

Tohiriylar davlati

ibn Tohir
(828-844)
Tohir II ibn Abdulloh (844-862)
Muhammad ibn Tohir
(862-873)

Asosiy xususiyati:
Xokimiyatning mustahkam.
Qish.xo‘j. tartibga soli-nishi. Davlat boshqaruviga e’ti-borni kuchaytirilishi.
Fuqarolarga munosabat, soliq tartiblariga alo-hida ahamiyat berilishi.
873 yil G‘oziylar
Yaqub va Amr ibn Lays
Safforiylar davlati
873-900- yillar
Yaqub ibn Lays (873-879)
Amr ibn Lays (879-900)
Tohir ibn Muhammad (901-908)

Asad (820-842 yy.) - Samarqand hokimi

Ahmad ibn Asad 820-865 yy.) - Farg‘ona hokimi

Yahyo ibn Asad (820-856 yy.) - Choch va Ustrushona hokimi

Ilyos ibn Asad – Hirot hokim

saroydagi xo‘jalik ishlari boshlig‘i

Sohibi horis - oliy hukmdor hukmlarining ijrochisi va nazoratchisi
Bosh hojib – davlat idoralari xavfsizligi boshlig‘i

Dasturxonchi, eshik-og‘asi, sharbatdor va boshqa xizmatchilar

Somoniylar davrida markaziy boshqaruv

chiqish devoni -“Devon Amir-al-mulk” yoki “al-rasai”

Soqchilar boshlig‘i devoni –“Sohib ash-shurat”

Xat-xabarlar mutassadisi –“sohib al-borid”

Saroy ish boshqaruvchisi–“mushrif”

Davlat mulklari devoni

"Muxtasiba” devoni –bozorlarni, sotuvchilarni, qadoqboshilarning og‘irligini, bozordagi mollarning narxi, sifatini nazorat qilgan

“Vaqf”lar devoni

Qozilik ishlari devoni-“qozi az-ziya”

Somoniylar davrida devon (vazirlik) tizimi

DEVONLAR

tegirmon, do‘konlar. Bu mulkni qishloq chorikorlari ijaraga olganlar.
Yer egaligining to‘ma (umrbod berilgan yer), iqto’ (merosiy) turlari bo‘lgan.
Xususiy shaxslarga tegishli mulk: hukmdor tabaqa xonadoni, dehqon zodagonlarga, sayyidlar, sipoh-solor, badavlat savdogarlarga tegishli mulklar hisoblangan.
Vaqf mulklari: diniy muassasalar va madrasalarga tegishli mulk. Bu mulkni muassasa mutavallisi boshqargan.
Jamoa mulki: yaylov, tog‘ yonbag‘irlaridagi lalmi yerlar.

Bitikchi
Qushchi
Oshchi
Og‘ichi
Biruk
Tavochi

Devoni mustafiy
Devoni mushrif
Devoni barid
Devoni amid
Devoni ushrot
Devoni vaqf

(1041-1050 yy)

Xorazmshohlar
Sulolasi (Anushteginlar sulolasi)

Anushtegin (1077-1097)
Qutbiddin Muxammad
(1097-1127)
Jaloliddin Otsiz
(1127-1156)
El-Arslon (1156-1172)
Alouddin Takash (1172-1200)
Muxammad Xorazmshoh (1200-1220)
Jaloliddin Manguberdi (1220-1230)

Saljuqiylar
sulolasi

To‘g‘rulbek
(1038-1063)
Alp-Arslon
(1063-1072)
Malikshoh
(1072-1092)
Sulton Sanjar (1118-1157)

“al-majlis ul oliy al faxri at-toji” deb nomlangan bo‘lib, unga vazir raislik qilgan. Vazir Xorazmshohga bevosita buysunar va hukmdorning bosh maslahatchisi edi.

Vazirlar sadr, dastur, xojayi buzurg singari unvonlarga ega bo‘lib, turk, arab hamda fors tilini bilishi, ma’muriy ishdagi qobiliyatlar, saroy odobi singari bilimlarga ega bo‘lishlari shart bo‘lgan.

Xorazmshohlar davlatining vazirlari asosan Xorazm, Buxoro, Nishopur, Isfaxon, Balx, Hirotdan chiqqan shaxslar bo‘lgan.

Hojib ul-Kabir - hukmdor shaxsi bilan bog‘liq masalalar, marosimlarning nazorati bilan shug‘ullangan.

Ustozdor – barcha xo‘jalik ishlari: otxona, oshxona, novvoy, saroy xizmatkorlari ustidan idora ishlarini amalga oshirgan saroy a’yoni.

Amiri-oxur yoki miroxur – otxona boshlig‘i lavozimi bo‘lib, bu amaldor sultonga qarashli minib yuriladigan otlarga egallik qilgan. Miroxo‘rlar harbiy yurishlarda faol ishtirok etganlar.

qadimdan sivilizatsita o`choqlarining mavjudligi
O`rta Osiyo mintaqasining boshqa mamlakatlar bilan iqtsodiy va madaniy aloqalar uchun qulay mintaqada joylashganligi
Arab halifaligining ilm amaliyotidan manfaatdorligi va bu maqsadlar yo`lida ilmiy tadqiqotlarga sharoit yaratish
Arab tilining fan tili sifatida keng tarqalishi
Arab xalifaligidan ozod bo`lgan mustaqil, markazlashgan davlatlarning tashkil topishi
Mahalliy hukmdorlar va davlatmandlarning ilm-fan, adabiyot va san’atga homiyligi

va yer tortishishi haqidagi g‘oyalarni ilgari surdi

yilda YUNESKO rahbarligi ostida al-Farg‘oniyning 1200 yilligi nishonlandi.

fanlar tarixi va klassifikatsiyasi haqida

Tilshunos, arab tili va grammatikasi bilimdoni, Quroni karim tafsirchisi, 50dan ortiq asarlar muallifi, eng mashxur asarlari “Al-Mufassal” va “Al-Kashshaf”
(1075-1144 yy.

Tarixchi “Tarixi Buxoro” asari muallifi