XVIII ғасырлардағы қазақ әдеби тілі

Июль 23, 2022

Главная
Литература
XVIII ғасырлардағы қазақ әдеби тілі

Содержание

2. Дәрістің мақсаты: XVIII ғасырдағы қазақ әдеби тіліне жалпы сипаттама беру; Дәрістің міндеті: Осы кезеңнің әдеби тілін
3. ОСЫ ДӘУІРДЕГІ ӘДЕБИ ТІЛДІ ТАНЫТАТЫН НҰСҚАЛАР 1) жыраулар шығармашылығы (Шал, Көтеш, Досқожа, Ақтамберді, Тәтіғара, Үмбетей, Бұхар
4. БҰҚАР ЖЫРАУ ПОЭТИКАСЫНДАҒЫ ДӘСТҮРЛІЛІК: 1) көпшілікке үлгі өсиет айту үшін баршаға бірдей танымал табиғат суреттерін, құбылыстарын
5. 4) тұрақты есім сөздер мен –ған жұрнақты есімшелерден тұратын эпитеттер (үшкілсіз көйлек, бес уақытылы намаз, толғамалы
6. 7) толғаудың өн бойында белгілі бір сөздердің, тіркестердің қайталанып отыруы; 8) өсиет толғаулаларында констатацияны (нақты іс
7. БҰҚАР ЖЫРАУ ӨЗІНЕ ДЕЙІНГІ ЖЫРАУЛЫҚ ҮРДІСТІ ЖАЛҒАСТЫРУШЫ ҒАНА ЕМЕС, ОНЫ ІЛГЕРІ ДАМЫТЫП, ЖЫРАУЛАР МЕКТЕБІН ТІЛ ЖАҒЫНАН
8. БҰҚАР ТІЛІНІҢ ЖАҢАЛЫҒЫ азаткер, құл, күң, бай, саудагер, дау, жиын, ақсүйек, бек, қожа, пір, батыр, ханзада,
9. АҚЫНДАР МЕКТЕБІНІҢ НЕГІЗГІ СИПАТЫ Нақтылық: 1. Тұрмыстық лексиканы, табиғат құбылыстарына байланысты лексиканы тура мағынасында қолдану 2.
10. ЛЕКСИКАЛЫҚ СИПАТЫ
11. ЛЕКСИКАЛЫҚ ҚҰБЫЛМАЛЫЛЫҚ
12. ГРАММАТИКАЛЫҚ СИПАТЫ Қазіргі тілдік нормамен бірдей Алдыңғы кезеңдердегі ноғайлық бізім, менім, жаталар, тосатып тәрізді варианттар, шығыс
13. ӘДЕБИ–КӨРКЕМДЕУІШ ТӘСІЛДЕР Психологиялық параллельдер кемиді, нақты мағынадағы сөздер алынады; Метафораның мазмұны өзгереді; Синкреттлік тәсілдің алғашқы үлгілері
14. РЕСМИ ІС ҚАҒАЗДАР ТІЛІ Стильдік белгілері: а) ғизатлу, хурматлу, мархабатлу, сағадатлу, бийук мархабатлу, ғинайатлу, кудратлу, шафағатлу
15. ПАЙДАЛАНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР Р.Сыздықова. Қазақ әдебиет тілінің тарихы, А, Ана тілі, 1993. Қ.Өмірәлиев, ХҮ-ХІХ ғасырлардағы қазақ поэзиясының
16. ӨЗ БІЛІМІН БАҒАЛАУҒА АРНАЛҒАН СҰРАҚТАР ХҮІІІ ғасырдағы қазақ жеріндегі әлеуметтік жағдай қандай болды? 2. ХҮІІІ ғасырдағы
17. СОӨЖ Бұхар жырау шығармаларының текстологиясы XVIII ғасыр мен XIX ғасырдың 1 жартысындағы ресми қағаздардың тілі
19. Скачать презентацию

Слайд 2

Дәрістің мақсаты:
XVIII ғасырдағы қазақ әдеби тіліне жалпы сипаттама беру; Дәрістің

міндеті:
Осы кезеңнің әдеби тілін танытатын тілдік деректерге талдау жасау; Жыраулық, ақындық дәстүрдегі сөз саптау тәсілдерін ажырата көрсету; Ресми қағаздар стилін танытатын материалдар тілімен таныстыру.

Слайд 3

ОСЫ ДӘУІРДЕГІ ӘДЕБИ ТІЛДІ ТАНЫТАТЫН НҰСҚАЛАР
1) жыраулар шығармашылығы (Шал, Көтеш, Досқожа,

Ақтамберді, Тәтіғара, Үмбетей, Бұхар т.б.);
2) осы кезде жырланған ауыз әдебиетінің нұсқалары;
3) ресми іс қағаздар,
4) орыс саяхатшылары мен зерттеушілерінің еңбектерінде кездесетін қазақ сөздері;
5) қазақ тілін үйретуге арналған сөздік тәжірибелер.

Слайд 4

БҰҚАР ЖЫРАУ ПОЭТИКАСЫНДАҒЫ ДӘСТҮРЛІЛІК:
1) көпшілікке үлгі өсиет айту үшін баршаға

бірдей танымал табиғат суреттерін, құбылыстарын адам бойында болатын мінез-құлық, іс-әрекеттермен шендестіре беру, ол үшін параллелизмдерді қолдану;
2) ауыз әдебиетіне тән кәнігі теңеулерді қолдану (әбжыландай, ерттеп қойған құр ат, ағып жатқан бұлақ т.б.);
3) дәстүрлі жіктік жалғаулары арқылы (Мен өгіз терісі талыспын), бір нәрсені екінші затқа балау арқылы (Тоқсан бес деген тор екен) жасалынған теңеулер;

Слайд 5

4) тұрақты есім сөздер мен –ған жұрнақты есімшелерден тұратын эпитеттер (үшкілсіз

көйлек, бес уақытылы намаз, толғамалы қамшы, сегіз қиыр шартарап, желкілдеген ту, жер қайысқан қол);
5) –ар жұрнақты эпитеттер (құландар ойнар қу тақыр, тоқымы кеппес ұры);
6) толғаулары дәстүрлі жыр-толғауға тән 7-8 буынды, ұйқас суреті қатаң сақталмайды,

Слайд 6

7) толғаудың өн бойында белгілі бір сөздердің, тіркестердің қайталанып отыруы;
8)

өсиет толғаулаларында констатацияны (нақты іс әрекеттен гөрі болуы, үнемі қайталанып тұруы заңды әрекетті, құбылысты білдіру, баяндау, көбіне мақал-мәтелдерге тән) білдіретін – ар тұлғасының қолданылуы. Оның орнына емей немене? -мас па? сұраулық формасы да пайдаланылады.

Слайд 7

БҰҚАР ЖЫРАУ ӨЗІНЕ ДЕЙІНГІ ЖЫРАУЛЫҚ ҮРДІСТІ ЖАЛҒАСТЫРУШЫ ҒАНА ЕМЕС, ОНЫ ІЛГЕРІ

ДАМЫТЫП, ЖЫРАУЛАР МЕКТЕБІН ТІЛ ЖАҒЫНАН ДА ЖИНАҚТАП, ТҮЙІНДЕУШІ

Оның көтерген тақырыптары да әлдеқайда кең, жан-жақты. Тақырыптың осындай кеңдігі Бұқар поэтикасына көптеген жаңалықтар (жаңа образ, жаңа лексикалық топтар) әкелген.

тұрымтайдай ұл, өкпеңменен жарылма, бұзау терісі шөншіксің, бұтақты мүйіз бұғысы, саласында жайылған, қара судың бетінде сығылып аққан сең едің, арпалап атты қунатқан, алғын-шығын арқалау

Слайд 8

БҰҚАР ТІЛІНІҢ ЖАҢАЛЫҒЫ
азаткер, құл, күң, бай, саудагер, дау, жиын, ақсүйек, бек,

қожа, пір, батыр, ханзада, қарашы т.б. сөздері тура мағынасында қолданылады.
Мұсылманша сауатты болған Бұхардың тілінде араб-парсы сөздері көп ұшырасады: кітап, енжіл, кәләм, ақ (хақ), хат, меһман, баһар, иман, лауқы, дәуіт, қалам т.б.

Слайд 9

АҚЫНДАР МЕКТЕБІНІҢ НЕГІЗГІ СИПАТЫ
Нақтылық:
1. Тұрмыстық лексиканы, табиғат құбылыстарына байланысты лексиканы тура

мағынасында қолдану
2. Нақты адам аттарын, жер-су атауларын қолдану
3. Адамның сезім күйлерін, іс-әрекетін, тұрмысын сипаттайтын сөздерді қолдану
Күрделілік
Өлең құрылымының күрделенуі
Өлең тармақтарында сөздердің көбеюі
Еркіндік, жекелік
Стандарттылық азаяды
Еркін тақырыптағы сөздер
Авторлық индивидуалды метафора, эпитет, фразеологизмдер

Слайд 10

ЛЕКСИКАЛЫҚ СИПАТЫ

Слайд 11

ЛЕКСИКАЛЫҚ ҚҰБЫЛМАЛЫЛЫҚ

Слайд 12

ГРАММАТИКАЛЫҚ СИПАТЫ
Қазіргі тілдік нормамен бірдей
Алдыңғы кезеңдердегі ноғайлық бізім, менім, жаталар, тосатып

тәрізді варианттар, шығыс септіктің –дын, өткен шақтың –ғай нұсқалары жоқ
Варианттылық ұшырасады: -арға және –уға, -дай және –дайын, -ғын/ғыл және –ңыз (бармағын/бармағыл/бармаңыз)
Дерексіз есім тудырушы –лық жұрнағы активтенеді және сындық мағына тудыра бастайды
Есім тудырушы –у жұрнағы активтенеді
-дүр мен қатар –ды формасы активтенеді (Айтар сөзім осы-дүр. Найза келсе қалаң-ды, Суық келсе панаң-ды)

Слайд 13

ӘДЕБИ–КӨРКЕМДЕУІШ ТӘСІЛДЕР
Психологиялық параллельдер кемиді, нақты мағынадағы сөздер алынады;
Метафораның мазмұны өзгереді;
Синкреттлік тәсілдің

алғашқы үлгілері пайда бола бастайды;
Дерексіз заттарға қарата айту үрдіске ене бастады;

Слайд 14

РЕСМИ ІС ҚАҒАЗДАР ТІЛІ
Стильдік белгілері: а) ғизатлу, хурматлу, мархабатлу, сағадатлу, бийук

мархабатлу, ғинайатлу, кудратлу, шафағатлу тәрізді тұрақты эпитеттер қолданылады;
ә) ортаазиялық түркі әдеби тілі, татар, көне ұйғыр тілінің элементтері бар: хайран олдым, кіріфтар олынмыш, йазған ердім, ошбу, кібік т.б.
Лексикалық сипаты: а) терминделген сөздер – харакат (поведение, поступки), саудагер (купец), мал (товар), шабуыл (набеги), сахара халқы (степной народ), махкама (учреждение), тұтқын, аманат, астрахат (спокойство);
ә) амал-әрекетті білдіретін сын е., үстеу – ат”ақ (единодушно), айан дүр (извесно), бәңе асыл болынды (мною получены), махзун қылдыңыз (огорчили меня), ғадауліқ қылмақ (действовать враждебно)
Орыс сөздері: жанарал, кауалер, гүбірнатір, палкауник, грап, пристап т.б.

Слайд 15

ПАЙДАЛАНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР
Р.Сыздықова. Қазақ әдебиет тілінің тарихы, А, Ана тілі, 1993.
Қ.Өмірәлиев, ХҮ-ХІХ

ғасырлардағы қазақ поэзиясының тілі, А,Ғылым, 1976.
М.Мағауин. Қобыз сарыны.
Қ.Жұмалиев, Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай поэзиясының тілі, Қаз.мем.көр.әд.баспасы, А,1960.
Б.І.Нұрдәулетова, ХҮ-ХҮІІІ ғасырдағы Маңғыстау ақын-жырауларының тілдік ерекшелігі, А:Үшқиян, 2003

Слайд 16

ӨЗ БІЛІМІН БАҒАЛАУҒА АРНАЛҒАН СҰРАҚТАР
ХҮІІІ ғасырдағы қазақ жеріндегі әлеуметтік жағдай

қандай болды?
2.     ХҮІІІ ғасырдағы қазақ әдеби тілінің көрінісін сипаттайтын әдеби мұралар қандай?
3.     Бұқар жырау тілінің қандай грамматикалық ерекшелігін білесіз?
4.     Жыраулық дәстүр мен ақындық мектептің қандай айырмашылығы бар?
5.     Ақындар мектебінің күшеюінің қазақ әдеби тіліне қаншалықты әсері болды?
6.     ХҮІІІ ғ. жыраулар тілінде жауынгерлікке байланысты қандай лексика бар?
7.     ХҮІІІ ғ. жыраулар поэзиясына тән қандай көркемдегіш тәсілдер бар?

Слайд 17

СОӨЖ
Бұхар жырау шығармаларының текстологиясы
XVIII ғасыр мен XIX ғасырдың 1 жартысындағы

ресми қағаздардың тілі

XVIII ғасырлардағы қазақ әдеби тілі

Содержание

Дәрістің мақсаты: XVIII ғасырдағы қазақ әдеби тіліне жалпы сипаттама беру; Дәрістің

ОСЫ ДӘУІРДЕГІ ӘДЕБИ ТІЛДІ ТАНЫТАТЫН НҰСҚАЛАР1) жыраулар шығармашылығы (Шал, Көтеш, Досқожа,

БҰҚАР ЖЫРАУ ПОЭТИКАСЫНДАҒЫ ДӘСТҮРЛІЛІК: 1) көпшілікке үлгі өсиет айту үшін баршаға

4) тұрақты есім сөздер мен –ған жұрнақты есімшелерден тұратын эпитеттер (үшкілсіз

7) толғаудың өн бойында белгілі бір сөздердің, тіркестердің қайталанып отыруы; 8)

БҰҚАР ЖЫРАУ ӨЗІНЕ ДЕЙІНГІ ЖЫРАУЛЫҚ ҮРДІСТІ ЖАЛҒАСТЫРУШЫ ҒАНА ЕМЕС, ОНЫ ІЛГЕРІ

БҰҚАР ТІЛІНІҢ ЖАҢАЛЫҒЫазаткер, құл, күң, бай, саудагер, дау, жиын, ақсүйек, бек,

АҚЫНДАР МЕКТЕБІНІҢ НЕГІЗГІ СИПАТЫНақтылық:1. Тұрмыстық лексиканы, табиғат құбылыстарына байланысты лексиканы тура

ЛЕКСИКАЛЫҚ СИПАТЫ

ЛЕКСИКАЛЫҚ ҚҰБЫЛМАЛЫЛЫҚ

ГРАММАТИКАЛЫҚ СИПАТЫҚазіргі тілдік нормамен бірдейАлдыңғы кезеңдердегі ноғайлық бізім, менім, жаталар, тосатып

ӘДЕБИ–КӨРКЕМДЕУІШ ТӘСІЛДЕРПсихологиялық параллельдер кемиді, нақты мағынадағы сөздер алынады;Метафораның мазмұны өзгереді;Синкреттлік тәсілдің

РЕСМИ ІС ҚАҒАЗДАР ТІЛІСтильдік белгілері: а) ғизатлу, хурматлу, мархабатлу, сағадатлу, бийук

ПАЙДАЛАНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕРР.Сыздықова. Қазақ әдебиет тілінің тарихы, А, Ана тілі, 1993.Қ.Өмірәлиев, ХҮ-ХІХ

ӨЗ БІЛІМІН БАҒАЛАУҒА АРНАЛҒАН СҰРАҚТАР ХҮІІІ ғасырдағы қазақ жеріндегі әлеуметтік жағдай

СОӨЖБұхар жырау шығармаларының текстологиясы XVIII ғасыр мен XIX ғасырдың 1 жартысындағы

Похожие презентации