Содержание
- 2. Жоспар: Кіріспе: Негізгі бөлім: Сақ Ғұн Үйсін Қаңлы Қорытынды: Қолданылған әдебиетер:
- 3. Сақ тайпалары Гректер мен парсылар скифтер мен сақтар атын айтқанда, бәрінен бұрын туыс тайпалардың сансыз көп
- 4. М.Қ. Қадырбаев, парсылар – Оңтүстік Орал өңірін мекендеген савроматтар тайпаларының бірі деп есептейді. Олардың теріскейінде қоныс-өрісін
- 5. Сақтардың саяси тарихы Сақтардың парсылармен соғысы көптен белгілі. Бірқатар деректерде Кирдің сақ патшайымы Томириспен соғысқаны жазылған.
- 7. Өзеннің қарсы бетінде гректермен айқаса кету үшін қолайлы сәтті күтіп, сақтар қолы жиналып жатты. Сырдария қалаларын
- 9. Сақтардың шаруашылығы мен қоғамы Шаруашылығы. Байтақ далану игеру дәуірі, мал шаруашылығының сан алуан түрлерінің жаппай дамып,
- 10. Шаруашылықтың үшінші түрі- отырықшы шаруашылық. Мұнда халықтың бір бөлігі ұдайы егіншілікпен айналысып, отырықшы болып қалатын. Ал
- 11. Кәсіп. Сақ тайпалары арасында металл өндіру және оны өндеу, әсіресе қола құюға байланысты кәсіпшіліктері дамыған. Темір
- 12. Сақ қоғамы. Грек-рим тарихшысы Квинт Курций Руф қана сақтарда тәңір иелерге – соқа мен қамыт, жауынгерлерге
- 14. Өнері мен мифологиясы Сақ өнерінің зерттеушілері, бірінші жағынан, оның Иранның Ахеменид және Бактрияның көркем өнерімен, екінші
- 15. Басқа халықтар сияқты сақтар да табиғаттың тылсым күштері – күнге, оның күркіреуіне, найзағайға табынған. Жыртқыш қырандар
- 16. Мәдени мұра Есік обасы Алматының шығысында 50 км жерде. 1969-1970 жж. зерттелінді. Іле Алатауы баурайында. Обаның
- 18. Үйсіндер (Усундер) Жетісудағы Тиграхауд-сақтар жерін мұра етіп алған үйсін тайпалары Орталық Азияның түкпірінен келген еді. Б.
- 20. Деректерде б. з. ІІІ-ғасырына дейін із қалдырған үйсіндердің саяси тарихы олардың Қытаймен байланысы болғанын, елшілік қарым-қатынас
- 21. Қорымдардың ертедегі бір шоғыры б. з. дейінгі III—II ғг. жатады. Олар — Қапшағай III, Өтеген III,
- 22. Тон-шәннің таулы аудандарында үйсіндердің мекендері көптеген шатқалдардан кездесті. Солардың бірі Ақтас, Кеген қыстағына жақын жердегі Құрайлы
- 23. Археологиялық материалдарға қарағанда, үйсіндер тарихының ертедегі кезеңінен кейінгі кезеңіне жақындаған сайын егіншілік ролі артып отырған. Ендеше
- 24. Аяқ-табақты қыруар көп етіп дайындаған, оны әйелдер саздан жасаған, ал еркектер қайыңнан шағын стол-табақтар, зерендер, қымыз
- 25. Үйсін қоғамындағы әлеуметтік айырмашылықтар археология ма-териалдарынан айқын байқалады. Үйсін обалары өздерінің қөлемі жағынан үш топқа бөлінеді:
- 26. Қаңлы (Кангюй) мемлекеті Қаңлы, Қытайша Канцзюй жазба деректерде б. з. дейінгі II ғ. айтылады. 138 ж.
- 28. Билеушінің жазғы мекен жайы Люениден жеті күндік жерде. Оның халқы 120 мың отбасынан, 600 мың жаннан
- 29. Қаңлы халқының этникалық сипаты жөніндегі мәселе күрделі де қиын. Қаңлылардың қай тілде сөйлегені жөнінде де бірыңғай
- 30. Қару-жарақтардан: ұшы үшкілденіп келетін ұзын найзалар, қынабы белдікке қос таспамен бекітілетін екі жүзді ұзын семсерлер, жебесі
- 31. Қаңлылардың мекен жайлары әдетте оба қорымдарымен қоршалған, олардың ішінен Жаушықұм, Жамантоғай, Төребай-Тұмсық қорымдары қазылды. Қабырлар жерасты
- 32. Қазба жұмыстары бір мезгілде қала жұрты мен оба қорымында қатар жүргізілді. Әдетте, үйлер бір бөлмелі болып
- 33. Қаңлылар темірді балқытып, одан күнделікті тұтыныс заттарын жасауды білген. Ұсталар орақ, пышақ, жебе ұштарын жасайтын темірдің
- 34. Шаруашылықтың маңызды бір саласы — мал өсіру болған. Егіншілігі біраз дамыған ежелгі қоныстардан жылқы, қой, ешкі,
- 35. Тарихта ғұндар аты кеңінен белгілі. Осынау жоғалып кеткен халық аты —- жаугерліктің, қаталдық пен тағылықтың бейнесіндей
- 36. Хош, сонымен б. з. басталар кезде және б. з, І-мың жылдығының бірінші жартысында Қазақстаннын оңтүстігіндс аса
- 37. Чжичжи мен оңтүстік ғұндар билеушісі арасындағы бәсеке-тартыс та күшейе түседі. Жағдай осылай шиеленісіп тұрғанда, Сыр-дария бойын
- 38. Яжичжидің күшейе түсуі және оның үйсіндерді дүрліктіріп, шапқыншылық жасай бергені Қытай империясының төзімін тауысады. Чжичжиді елшілік
- 39. Ғұндардың қоныс аударуының екінші толқыны б. з. 93 жылы басталады. Олар бірқатар тайпаларды бағындырып, екіншілерін соңынан
- 40. Ғұндардың қойы да көшпелілердің күллі қажетіне жараған. Ғұндар шаруашылығының жүйесін алғашқы қауымдық немесе экстенсивті (марғау) мал
- 41. Ғұндардың қоғамы. Ғұндар қоғамындада патриархалды-рулық қарым-қатынастардың белгілері өте күшті болған. Деректердегі мәліметтерге қарағанда, ғұндар 24 руға
- 42. Ғұндардың қарауында әскери тұтқындар қатарынан құрылған құлдары және қоластындағы облыстар халқы болған. Олар үй ішінің дәйекшілері
- 43. Қорытынды: Көшпелі мал шарушлығына өту себептерін түсіндіру Евразияның ұлыдаласы және скиф – сақ қауымдастығы. Қазақ мемлекеттігінің
- 45. Скачать презентацию
Жоспар:
Кіріспе:
Негізгі бөлім:
Сақ
Ғұн
Үйсін
Қаңлы
Қорытынды:
Қолданылған әдебиетер:
Жоспар:
Кіріспе:
Негізгі бөлім:
Сақ
Ғұн
Үйсін
Қаңлы
Қорытынды:
Қолданылған әдебиетер:
Сақ тайпалары
Гректер мен парсылар скифтер мен сақтар атын айтқанда, бәрінен
Сақ тайпалары
Гректер мен парсылар скифтер мен сақтар атын айтқанда, бәрінен
Көне сына жазуларда сақтардың үш тобы туралы сөз айтылады: парадарайя (теңіздің арғы бетіндегі сақтар), хаомаварга (хаома сусынын жасайтын сақтар), тиграхауд-сақтар (шошақ бөрікті сақтар). Парадарайя сақтары Арал өңірңнде, Сырдария мен Қаратеңіздің теріскей жағында өмір сүріп, тіршілік құрған, тиграхауд-сақтары Сырдарияның орта ағысы мен Тянь-Шаньды мекендеген.
М.Қ. Қадырбаев исседондарды Орталық Қазақстан кеңістігіне орналастырады.
М.Қ. Қадырбаев, парсылар – Оңтүстік Орал өңірін мекендеген савроматтар тайпаларының
М.Қ. Қадырбаев, парсылар – Оңтүстік Орал өңірін мекендеген савроматтар тайпаларының
Сақтардың саяси тарихы
Сақтардың парсылармен соғысы көптен белгілі. Бірқатар деректерде
Сақтардың саяси тарихы
Сақтардың парсылармен соғысы көптен белгілі. Бірқатар деректерде
Сақтар тарихының тағы бір беті Александр Македонскийдің жиһангерлік соғысына қарсы күреспен байланысты, ол Ахеменид мемлекетін талқандап, бағындырғаннан кейін Орта Азияны жаулап алуға кіріседі. Б.з.д. 330-327 жж. Александр Македонский Соғданың астанасы Мараканданы басып алып, Сырдарияға қарай беттейді.
Өзеннің қарсы бетінде гректермен айқаса кету үшін қолайлы сәтті күтіп,
Өзеннің қарсы бетінде гректермен айқаса кету үшін қолайлы сәтті күтіп,
Орта Азия мен Орта Шығыста сақтар бұдан былай маңызды рөл атқара береді. Мәселен, б.з.б. 3ғ.-б.з.д 3ғ аралық тарихына ықпал жасап отырған Парфия мемлекетінің құлауына, Грек-Бактрия патшалығының талқандалуына және Кушан империясының құрылуына ат салысады.
Сақтардың шаруашылығы мен қоғамы
Шаруашылығы. Байтақ далану игеру дәуірі, мал
Сақтардың шаруашылығы мен қоғамы
Шаруашылығы. Байтақ далану игеру дәуірі, мал
Ұзақ көшетін көшетін көшпелі мал шаруашылығы Батыс Қазақстанға,ішінара Орталық Қазақстанға тән болған. Қысқы мекенжайлар ұзақ тұруға арналмайтын. Көшпелілердің негізгі малы алыс жүріске бейімделген жылқы, түйе, қой болатын. Қысқы тұрақтар үшін жертөлелер мен жартылай жертөлелер салынған. Мұндағы жұрттың бір бөлігі жаз шыға, келер қысқа азық дайындау үшін қыстауда қалып, егіншілікпен айналысқан. Шаруашылықтың осы түрі Шығыс Қазақстан, Жетісу және Батыс Қазақстанның бірқатар аудандарында етек алған.
Шаруашылықтың үшінші түрі- отырықшы шаруашылық. Мұнда халықтың бір бөлігі ұдайы
Шаруашылықтың үшінші түрі- отырықшы шаруашылық. Мұнда халықтың бір бөлігі ұдайы
Жылқы өсіру сақтар мал шаруашылығының аса маңызды бағытының бірі болған. Орталық Қазақстанда жүргізілген қазу жұмыстарының материалдарынан жылқының екі тұқымы болғаны анықталды. Оның біреуі басы үлкен, аяғы жуан, денесі шомбал жылқы, ал екіншісі – шоқтығы биік бойшаң, сымбатты жылқы, оны қарулы жауынгерлер мінетін болған.
Алтайдағы Пазырық обаларынан табылған 80 ат қалдығының материалдары бойынша жылқының төрт тұқымы белгілі болған.
Көшпелілердің үйге үйренген малының ең маңызды түлігінің бірі – ет пен сүт, жүн мен тері беретін қой болған. Қазбалар нәтижесінде, қазіргі құйрықты қойлар тұқымына жататын қойлар көп табылған.
Сонымен қатар сақтар арпа,тары, бидай еккен.
Кәсіп. Сақ тайпалары арасында металл өндіру және оны өндеу, әсіресе
Кәсіп. Сақ тайпалары арасында металл өндіру және оны өндеу, әсіресе
Сауда. Еуразия далаларын сақтар билеген кезде Батыс пен шығысты, Жерорта теңізі мен Қытайды байланыстырған халықаралық өтпелі сауда басталады. Б.з.д. 1 мыңжылдықтың орта кезінде дала жолы пайда болады. Геродот жазуына қарағанда, дала жолы Қаратеңіз өңірімен жүріп, Дон жағалауына сосын Оңтүстік Орал өңіріндегі савроматтар жерінен Ертіс бойына, одан әрі Алтайдағы аргиппейлер еліне жеткен, содан әрі Моңғолия мен Қытайға қарай кететін болған. Осы жолдың бір бөлігі Қазақстан жерімен өтті.
Сақ қоғамы. Грек-рим тарихшысы Квинт Курций Руф қана сақтарда тәңір
Сақ қоғамы. Грек-рим тарихшысы Квинт Курций Руф қана сақтарда тәңір
Сақ тайпаларының көсемдері әскери жауынгерледің өкілдері болған.Гректер оларды басилевс – патша деп атаған. Жауынгерлер мен патшалардың белгісі жебелі садақ болған екен. Жебелі садақты баласына әрі мұрагеріне беріп отырған. Сонымен бірге патша көктемгі жер жырту басталарда біріншіборозданы тартқан, дәстүр бойынша ол қойшының ұстазы болып саналған, бұл- оның халықпен тығыз байланысын көрсетеді. Ол халықта барша жіктердің бейнесі болып танылған.
Өнері мен мифологиясы
Сақ өнерінің зерттеушілері, бірінші жағынан, оның Иранның Ахеменид
Өнері мен мифологиясы
Сақ өнерінің зерттеушілері, бірінші жағынан, оның Иранның Ахеменид
Бабажан мекені мен Сурх-Дум ғибадатханасында соңғы жылдары жүргізілген қазбалар Луристан қоласының жаңа нұсқалары: жер бауырлап жатқан қабылан, қойдың басы тәріздес егеутас, бүркіттердің стльдендірілген бастары, бұғы, аттар мен түйелер бейнесін тауып берді.
Тувадағы Аржан обасын қазған кезде – диаметрі 120м, биіктігі 3м орасан зор құбылыс – оба үйіндісінің ағаш конструкциясын тапты.Радиус бойынша орнатылған бөлмелер ішіне ер-тұрмандармен бірге 160 ат қойылыпты. Барлық аттар құла және жирен түсті, яғни патшалар мен абыздар түстеріне сәйкес келеді екен. Оба б.з.д. 8ғ. Тұрғызылған, сақ өнерінің ең ескі үлгісі болып табылады. Соған қарап “аң стилі”Азия даласында туған деп болжам жасауға болады.
Басқа халықтар сияқты сақтар да табиғаттың тылсым күштері – күнге,
Басқа халықтар сияқты сақтар да табиғаттың тылсым күштері – күнге,
Сақтардың әлемнің құрылымы жөнінде өзіндік түсінігі болған. Әлемдегі тәртіп үйлесімі – гармония, олардағы бар нәрсенің ұйымдастырушылары Митра, Индира, Варуна секілді құдайлар.
Сақтардың “аң стилі” сақ тайпалары дүниетанымының заңды көрінісі, олардың мифологиялық бейнелеу өнеріне келіп сіңуі, көшпелілер идеологиясын көрсететін айрықша белгілер жүйесі ретінде құрылып қалыптасты.
Мәдени мұра
Есік обасы Алматының шығысында 50 км жерде. 1969-1970 жж.
Мәдени мұра
Есік обасы Алматының шығысында 50 км жерде. 1969-1970 жж.
Үйсіндер (Усундер)
Жетісудағы Тиграхауд-сақтар жерін мұра етіп алған үйсін тайпалары Орталық Азияның
Үйсіндер (Усундер)
Жетісудағы Тиграхауд-сақтар жерін мұра етіп алған үйсін тайпалары Орталық Азияның
Үйсіндердің негізгі территориясы Іле алқабында болды, олардың батыс шекарасы Шу мен Талас арқылы өтедідағы, қаңлылармен (Кангуй) шектеседі. Шығысында хұндармен ортақ шекара болды, ал оңтүстігінде олардың иелігі Ферғанамен (Дуанмен) ұштасып жатты.
Үйсіндердің астанасы Чигучен (Қызылалқап қаласы) Ыстық көлдің жағасына орналасты. Ол жағалай қыстақтары бар бекіністі қала еді.
Қытай императоры Удидің 138 ж. батысқа жіберілген елшісі кінәз Чжанцянь Үйсіндер иелігінде 630-мың адам бар және айқасқа 188 мың жауынгер шығара алады деп жазады. Жазба деректер үйсін билеушілерінің сараланған 30 мың атты нөкері және оларға бағынатын 10 мың садақшысы туралы мәлімет қалдырған.
Деректерде б. з. ІІІ-ғасырына дейін із қалдырған үйсіндердің саяси тарихы олардың
Деректерде б. з. ІІІ-ғасырына дейін із қалдырған үйсіндердің саяси тарихы олардың
Үйсіндердің этникалық тегі әлі де ақырына дейін анықталмаған.
Зерттеушілердің біразы үйсіндер шығыс иран тайпаларынан шыққан десе, екінші біреулері үйсіндер — түрктердің арғы аталары, олар түрікше сөйлеген деп есептейді. Бірақ, қалай болса да, әйтеуір қазақтың ең ірі тайпаларының бірі «үйсін» деп аталады.
Археологиялық ескерткіштері. Жетісу жерінде үйсіндердің ондаған обатарына қазу жұмыстары жүргізілген және олардың мән жайлары зерттелген. Үйсіндердің қорымдары тау сілемдерінде, таулы алқаптар мен өзен жағалауларына орналасқан. Әдетте олар өзен бойын қуалай созылып жататын обалар тізбегі болып табылады.
Обалардың көпшілігі диаметрі 6—20 және биіктігі 0,5—1,5 м топырақ, тас қиыршық немесе топырақ-тас аралас үйінділер болып келеді. Үйсін қорымдарында өзгелерімен салыстыра қарағанда, тым үлкен, диаметрі 50—80 м және биіктігі 8—12 м обалар кездеседі. Сондай обалардан — тіпті таланып-тоналғандарының өзінен — археологтар алтыннан жасалған көптеген әшекейлерді — киім қапсырмаларын, алтын сырғалар мен қола айналарды, ағаш қобдишаларды тауып алып келеді.
Қорымдардың ертедегі бір шоғыры б. з. дейінгі III—II ғг. жатады. Олар
Қорымдардың ертедегі бір шоғыры б. з. дейінгі III—II ғг. жатады. Олар
Зерттеушілер мерзімін б.з. бұрынғы I ғ. — б. з. I ғ. деп шамалайтын, келесі (орта) кезеңге — Өтеген I, II. Тайғақ I, Қарлақ I, Алтын Емел, Қаратума, Талғар, Ақтас қорымдары жатады. Бұл кезеңде үйсін қорымдары жүйесіз түрде, үш обадан тізбектеліп орналасқаны анықталған.
Ақырғы мерзімі II—III ғғ. деп саналатын үшінші — кейінгі кезеңге Қапшағай II, Шолақ-Жиде I, II, Гүр Қора II, Қалқан IV қорымдары жатады.
Бұлардағы барша обалар мүлде жүйесіз жасалған, «тізбектер» атымен жоқ. Қабырлар жерден, лақатты болып қазылған, үстері ағашпен бастырылып жабылмаған.
Үйсіндердің алғашқы қонысы Шу алқабынан, Қырғыз Алатауының сілеміндегі Луговое ауылы маңынан табылған. Қазу жұмысын жүргізгенге дейін ол қабырғалары қам кірпіштен жасалған, едендері балшықпен сыланған тұрғын үйлер жәдігерін жасырып жатқан төбе болатын. Үй ортасында ас пісіретін жер ошағы маздап тұратын. Үлкен көзелер сынығының көптігіне, дәнүккіш тастар мен кетпендердің жиі кездесетініне қарағанда, осынау мекенжайдың халқы үй іргесіңдегі мал шаруашылығына қоса егіншілікпен айналысқан тәрізді.
Тон-шәннің таулы аудандарында үйсіндердің мекендері көптеген шатқалдардан кездесті. Солардың бірі Ақтас,
Тон-шәннің таулы аудандарында үйсіндердің мекендері көптеген шатқалдардан кездесті. Солардың бірі Ақтас,
Үйсіндер шаруашылығы. Қытай бастаухаттары үйсіндерді көшпелілер ретінде сипаттаған. Оларда үйсіндер «егіншілікпен де, бау-бақша өсірумен де айналыспайды, тек оты мол, суы мол жерлерге мал-жанымен бірге көшеді де жүреді» — деп жазылған.
Расында да, мал шаруашылығы үйсіндердің өмір-тіршілігінде шешуші рөл атқарған. Жетісудың табиғи жағдайы Мойынқұм мен Балқаш өңірін қоныс еткен қыстаулардан бойлық бағдарымен жүріп отырып, жаз күндері мал қоңданып, қысқы мерзімге әзірленіп-әлденіп алатын, тау бастарындағы шөбі шүйгін шалғынды жайлауларға көшіп баруына қолайлы болған. Бұл аймақта жайлау мен қыстау аралары онша қашық емес —30—100 шақырым шамасында болады. Сол себепті де үйсіндер ұзақ уақыт қыстаулары мен жайлауларында, әсіресе көктем мен күзгі жайылымдарында отырып қалады екен. Олар сол арадан тұрақты үйлер салып, оның қасы мен егін егіп, бау-бақша өсіретін болған. Үйсіндердің отырықшы болып, егіншілікпен айналысқанының бір дәйекті дәлелі — олардың тұрақты тұрғын үйлері, қора-жайлары, саздан көптеп жасалған ауыр аяқ-табақтары, дәнүккіштері, тас кетпендер мен әртүрлі дақылдар қалдықтары бар мекен жайларының болуы.
Археологиялық материалдарға қарағанда, үйсіндер тарихының ертедегі кезеңінен кейінгі кезеңіне жақындаған сайын
Археологиялық материалдарға қарағанда, үйсіндер тарихының ертедегі кезеңінен кейінгі кезеңіне жақындаған сайын
Дәулетті-текті кісілер киімдерін жібек пен биязы жүн маталардан тіктіреді, ал қарапайым қалың жұрт киім-кешектерін түрпідей қылшықты жүн маталарынан, былғары мен қой терісінен тіктіріп киінеді екен. Жібекті Қытайдан жүрдек аттарға айырбастап алатын болған немесе тарту-таралғы және салық ретінде алып отырған.
Аяқ-табақты қыруар көп етіп дайындаған, оны әйелдер саздан жасаған, ал еркектер
Аяқ-табақты қыруар көп етіп дайындаған, оны әйелдер саздан жасаған, ал еркектер
Үйсіндер мыс, қорғаныс, қалайы, алтын кенді орындарын пайдаланған, темірді балқытып, одан пышақ лең қанжарлар, семсерлер, жебе ұштарын жасаған. Түрлі түсті тастардан, асыл металдардан моншақтар мен сырғалар, киім-кешек әшекейлерін істеп шығарған.
Үйсін қоғамы біртектес болмаған, онда байлары — тайпа мен ру дәулеттілері жасауылдар мен абыздар және қатардағы бұқара-малшылар мен егіншілер болған. Үйсіндер арасыңда жеке меншіктің өскенше обаларын қазған кезде табылған, сазбалшықтан, тастан жасалған мөрлер айқын дәлел бола алады. Үйсіннің кейбір әскер-басылары мен аса көрнекті шенеуніктерінің қолында алтын мен мыс мөрлері болғаны туралы жазба деректер айғақталады. Жеке меншік тек малға ғана емес, жер-суға да тараған. Деректерде қоғамның жоғарғы жігінде қызмет жүйесінің кеңейіп кеткені ай-тылады. Үйсіндер қоғамында қауымның азат мүшелерімен бірге құлдар да болған, олар негізінен соғыс тұтқындарынан құралады екен.
Үйсін қоғамындағы әлеуметтік айырмашылықтар археология ма-териалдарынан
айқын байқалады. Үйсін обалары өздерінің
Үйсін қоғамындағы әлеуметтік айырмашылықтар археология ма-териалдарынан айқын байқалады. Үйсін обалары өздерінің
Қаңлы (Кангюй) мемлекеті
Қаңлы, Қытайша Канцзюй жазба деректерде б. з. дейінгі II
Қаңлы (Кангюй) мемлекеті
Қаңлы, Қытайша Канцзюй жазба деректерде б. з. дейінгі II
Қытай елшісінің мәліметіне қарағанда, «Қаңлы Дауанның (Фергана) солтүстік-батысында 200ли жерде. Осынау көшпелі иелік әдет-ғұрпы жағынан юечжисылармен өте ұқсас 90 мың әскері бар, бірақ өзі әлсіз болғандықтан, түскейінде юечжисылардың, батысында хундардың өкіметін мойындайды. Яньцай Қаңлының терістік-батысында 2 мың ли жерде жатыр. Осы бір көшпелі иелікте жай қарағанда Қаңлыдан айнымайды. 100 мыңнан асатын әскері жайпақ жағалы үлкен көл жағасында жатады екен. Солтүстік теңізі дейтіні соның өзі. «Батыс өлке туралы хикаятта» және «Хань үлкен үйінін тарихында» қаңлылар жайлы көбірек айтылады. Мәселең «қаңлы билеушісінің мекен жайы Люени еліндегі Битэн шаһарында.
Билеушінің жазғы мекен жайы Люениден жеті күндік жерде. Оның халқы 120
Билеушінің жазғы мекен жайы Люениден жеті күндік жерде. Оның халқы 120
Қаңлы халқының этникалық сипаты жөніндегі мәселе күрделі де қиын. Қаңлылардың қай
Қаңлы халқының этникалық сипаты жөніндегі мәселе күрделі де қиын. Қаңлылардың қай
Соңғы жылдардағы археологиялық зерттеулерге жүгінсек, қанды замандастары салған суреттер қаңлылардың сыртқы бет бейнесін көз алдымызға елестетуге мүмкіндік береді. Олар бізге бір көздері былғарыға тігілген сүйек пластинкаларға салынған гравюра бейнелері күйінде жеткең. Пластинкалар Самарқан облысындағы Қорған төбе қалашығы маңындағы б. з. бірінші ғасырларындағы қаңлы обасын бірінші қазған кезде-ақ табылды. Олардың біреуінде атты және жаяу батырлардың айқасы, екіншісінде — атпен аң аулау көріністері бейнеленген. Айқас пен аң аулауға қатысушылар түгелдей бір этникалық тұрпатқа жатады. Олардың бәрінің де маңдайы тиқиып, төбесі қушиып қалған. Шаштарын жоғары қарата тарап, самайдағысын кейін, құлағының сыртына қарай жатқыза салған. Көздері ромбы тәрізді, мұрындары дөңестеу, иектері жалпақ, ұзын мұрт, шоқта сақалмен бітеді. Жауынгерлер шекпендерінің сыртына қорғану үшін сопақша немесе қабыршақ секілді пластиндерден жасалған сауыттар киген, бастарында домалақтау дулығалары болған, мойындарын сауытты жағалармен жауып алады екен, бұттарына жабыстыра шалбар киіп, көтерілмес үшін балақбауын табанына іліп қойған.
Қару-жарақтардан: ұшы үшкілденіп келетін ұзын найзалар, қынабы белдікке қос таспамен бекітілетін
Қару-жарақтардан: ұшы үшкілденіп келетін ұзын найзалар, қынабы белдікке қос таспамен бекітілетін
Археологиялық ескерткіштері. Бір кездері қаңлылар өктемдік еткен аудандардан археологтар ескерткіштердің үлкен бір тобын тауып, орны Қауыншы және Отырау-Қаратау мәдениетіне жатқызды (мәдениет дегеніміз белгілі ескерткіштердің, заттардың, мекемелердің, идеялар мен жүріс-тұрыс образдарының т. б. жиынтығы). Бұлардың біріншісі Ташкент көгалды аймағында, екіншісі Сырдарияның орта ағысы мен Қаратау сілемдерінен Таласқа дейінгі аудандарда тараған.
Қауыншы мәдениетінің өзгесінен гөрі тәуірірек зерттелгені Шардараға таяу, Сырдарияның оң жағалауына қоныстанған Ақтобе мекені. Қазбалардың бірі жобасы тікбұрышты, көлемі 28x18,5 м.
Орда сарайын толық аршыды, Сарай крест іспеттес етіп салынған бесүйден, кірмелік кешені мен құрылымды батыс-шығысынан орап жатқан екі дәлізден тұрады екен. Оның дәп ортасында (көлемі 3,6x3,6 м) төртбұрышты зал бар, ол басқа үй-жайлармен доғалап иіп салған арқа өткелдермен жалғасып жатыр, зал бір кездері тегіс шатырмен жабылыпты.
Залдың айналасына орналасқан үйжайлар қорап шатырлармен жабылған, олардың біреуі — күмбезді, тегі ол Орта Азия мен Қазақстандағы күмбезді шатырлардың ертедегі түрінің бірі болса керек. Үй құралымында шатыр маңызды рөл атқарған, оған басқышпен төбедегі қақпалы саңлау арқылы шыққан. Сарайдың қабырғалары, арқалық өткелектері тік жөне төрт бұрышты қамкесектен қаланған.
Қаңлылардың мекен жайлары әдетте оба қорымдарымен қоршалған, олардың ішінен
Жаушықұм, Жамантоғай,
Қаңлылардың мекен жайлары әдетте оба қорымдарымен қоршалған, олардың ішінен
Жаушықұм, Жамантоғай,
кесе көлденең жасалған. Қабырларда мәйіттер қосар немесе сыңар жерленген, олармен бірге бір-екілі
не көбірек құмыралар, моншақтар, темір тоғалар, сүрметас (қас пен көзді бояйтын құрал) қойылған.
Отырар-қаратау мәдениетіне жататын ескерткіштер өте көп шоғырланған ірі орталықтың бірі —
Отырар көгалді аймағы. Арыс өзенінің сол жағалауындағы шағын ғана жерде
(100 шар. м шамасы) аумағы әртүрлі: Пұшық-Мардан, Қостөбе, Шаштөбе,
Сейітман төбе, Ақайтөбе, Шалтөбе сияқты жиырма шақты төбе бар.
Олардың ең үлкені — Көкмардан ескерткіштердің басым көпшілігі жинақталған жерді тап осылай атайды.
Жәдігерлік екі бөлімнен: негізгі төбе мен оның қасындағы төбешіктерден құралады. Қалажұртының орталық
бөлігі — негізгі төбе Арыстың екі тармағының қосылуы нәтижесінде пайда болған аралда.
Төбенің көлемі екі гектардан асады, оның ең биік жері 15 м.
Оның теріскей бетіндегі жарты шақырымдай жерден қала қорымы кездесті, ол
биіктігін 2—2,5 және диаметрі 15 метрге жететін ондаған обалардан тұрады.
Қазба жұмыстары бір мезгілде қала жұрты мен оба қорымында қатар жүргізілді.
Қазба жұмыстары бір мезгілде қала жұрты мен оба қорымында қатар жүргізілді.
Бөлмені қуалай қабырғаларға тақап аласа сәкі-төсектер қойылған. Есікке таяу бұрыштарда су мен тамаққа арналған ыдыс-аяқтар — хұмалар, су таситын құмыралар мен көзелер тұратын болған.
Ошаққа таяу жерді, еденде дәнүккіштер мен диірмендер жатқан. Олардың бүтіндері немесе сынықтары әрбір үйден табылды десе де болады. Кейбір үйлерде диірменге әдейі тұғыр жасайды екен.
Шаруашылығы, кәсібі, ауыл шаруашылығы. Ежелгі қалалар мен мекен жайларды қазған кезде археологтар табатын негізгі материал, әдетте, керамика: ас әзірлеуге керекті ыдыс-аяқтар, қазандар, қақпалы құмыралар, табалар, тағанды ошақтар; су таситын ыдыстар— аузы кең, бір не екі тұтқалы көзелер, екі тұтқалы құмыралар. Бұрын айтқанымыздай-ақ азық-түлік жерге көміліп қоятын үлкен ыдыстарда — хұмаларда сақталған және асхана заттары: әсемделіп жасалған саптыаяқтар, құмыралар, кеселер кездеседі.
Қаңлылар темірді балқытып, одан күнделікті тұтыныс заттарын жасауды білген. Ұсталар орақ,
Қаңлылар темірді балқытып, одан күнделікті тұтыныс заттарын жасауды білген. Ұсталар орақ,
Сүйектен құранды садақтар жасауға қажетті бөлшектер, пышақ саптары, түйреуіштер, қаптырмалар, әртүрлі бойтұмарлар істелген. Қасқыр мен иттің, бүркіттің буын сүйектерінен жасалған бойтұмарлар әсем-ақ. Сүйектен ойып жасалған, басы бедерлі түйреуіштері де қарауға қызықты.
Зергерлік бұйымдар мен әшекейлер алтын мен қоладан жасалған. Мәселен, қақ-алтыннан жасалып, көзіне қызылтас орнатылып, жалған інжумен жиектелген қапсырма табылды. Лағыл мен қызғылт ақықтан, ферузадан, түрлі-түсті шыныдан моншақтар жасаған.
Қару-жарақ түрлерінен үш қырлы темір жебелер, сүйектелген құранды садақтар, қысқа темір семсерлер мен сыңар жүзді қанжарлар болған. Былғары белдіктерден қалған қола, темір тоғалар көп ұшырасады. Әшекейлерден — тас, металл, шыны моншақтар, түсті тастан көздері бар, қола және алтын бүрме моншақтар, сырғалар мен ілгектер, сымнан есілгең өңіржиектер мен шаштүйреуіштер бар.
Дәнді дақылдар дәндері мен астық қамбаларының табылғанына, еден сылағы мен қамкесектен сабан-топан қалдықтарының болғанына, дәнүккіштер мен астық сақтайтын хұмдардың көп кездескеніне қарағанда, егіншілік мықтап дамыған тәрізді. Жерді тас кетпендермен өңдеген, олар көрінген мекеннен табылады. Жер өндеуге сүйектен жасалған құралдар да қолданылған.
Б. з. алғашқы ғасырларында егінді суғару шектеулі көлемде жүргізілген. Әдетте, суды пайдалануға еңбектің ең қарапайым әдістері қолданылады. Көкмардандағы жер суландыру ісін алдын ала зерттеуден Арыстың опырылып құлап біткен көне арнасы мен тарамдарын бөгеп, олардан жарма, арықтар тартып, егін мен бақшаларды суарғанын көрдік.
Шаруашылықтың маңызды бір саласы — мал өсіру болған. Егіншілігі біраз дамыған
Шаруашылықтың маңызды бір саласы — мал өсіру болған. Егіншілігі біраз дамыған
Қоныстанушылар өмірінде аң аулау ісі де үлкен орын алған. Қазбалардан еліктің, таутекенің, арқар мен ақбөкеннің сүйектері табылған. Арқар мен марал мүйіздері де жиі кездеседі, ісмерлер олардан әртүрлі бұйымдар жасаған. Қаңлылар су құстары — үйректер мен қаздарды да, бірқазандарды да аулаған. Балық қылтанақтары мен қабыршақтарының табылуын іске алсақ, олар балық аулаумен де айналысқан. Балықты шанышқымен түйреп, әртүрді аулармен, қармақпен ұстаған.
Жабайы алма мен алмұрт, өрік пен долана, пісте жемістерін жинау да көп шаруаның мәнді бір түрі болған.
Тарихта ғұндар аты кеңінен белгілі. Осынау жоғалып кеткен халық аты —-
Тарихта ғұндар аты кеңінен белгілі. Осынау жоғалып кеткен халық аты —-
Деректерде гұндар (хунну) мен қаңлылардың өзара қарым-қатынас жасағаны жайлы мәліметтер сақталған.
55-жылы аса құдыретті ғұн мемлекеті — оңтүстік және солтүстік болып — екі елге бөлінеді. Солтүстік-батыс Моңғолиядағы Қырғыз-Нұр көліне таяу жерден теріскен гұндарының билеушісі Чжичжи өз ордасын орнатады. Осы арадан ол үйсіндердің көрші тайпаларына жорық жасап тұрады. Чжичжимен Қытай да жауығып, алагөз болып жүреді, әсіресе гұн билеушісі қытай шенеунігі мен елшісін өлтіру жайлы бұйрық бергеннен кейін, бұл қатынас мүлде ушығып кетеді.
Хош, сонымен б. з. басталар кезде және б. з, І-мың жылдығының
Хош, сонымен б. з. басталар кезде және б. з, І-мың жылдығының
Чжичжи мен оңтүстік ғұндар билеушісі арасындағы бәсеке-тартыс та күшейе түседі. Жағдай
Чжичжи мен оңтүстік ғұндар билеушісі арасындағы бәсеке-тартыс та күшейе түседі. Жағдай
Яжичжидің күшейе түсуі және оның үйсіндерді дүрліктіріп, шапқыншылық жасай бергені Қытай
Яжичжидің күшейе түсуі және оның үйсіндерді дүрліктіріп, шапқыншылық жасай бергені Қытай
Ұзамай қытай әскері жорыққа шығады. Сол екі жолмен жүреді. Үш қол оңтүстік жолымен, Қашғар мен Ферғана арқылы Шатқал қыратындағы Шанаш асуын және Талас тауындағы Қарабура асуын басып өтеді; үш қол Шығыс Түркістаннан шығып, солтүстік жолымен, шамасы Бедел асуы арқылы үйсіндер ордасы бар Чигучен Шаһары тұрған Ыссық көл алқабына шығып, сосын Шу алқабы мен Глласка барады. Қалың қол бір-бірімен Чжичжи қаласының түбінде қосылады.
Ғұндардын, қаһармандықпен қарсы тұрғанына қарамастан, қытайлар сыртқы ағаш қабырғаны өртеп, қамкесектен тұрғызылған дуалды опырып тастап, қалаға басып кіреді де, ішкі қамалды алады. Чжичжи тәңірегіндегі көптеген ағайын-туыстарымен, бала-шаға, қатын-қалашымен, текті бекзаттарымен бірге — небәрі 1518 адам — тұтқынға алынады. Олардың түгелдей басы кесіледі.
Ғұндардың қоныс аударуының екінші толқыны б. з. 93 жылы басталады. Олар
Ғұндардың қоныс аударуының екінші толқыны б. з. 93 жылы басталады. Олар
Зерттеушітердің басым көпшілігінің пікіріне үңілсек, ғұндар түріктердің арғы ата-бабалары, олардың Қазақстан жеріне келіп кіруіне байланысты, шығыс иранның қаңлы тайпаларының түріктенуі басталады. Б. з. I мыңжылдығының бірінші жартысынан Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан тайпаларының антропологиядық тұрпаты өзгереді де, моңғол тұрпаттылар пайда бола бастайды.
Ғұндардың шаруашылығы. Ғұндардың өмір-тіршілігінде мал өсіру, әсіресе, жылқы өсіру басты рөл атқарған. Жылқы болмаса, көшпелі мал шаруашылығының өзі өмір сүре алмас еді, әскери жортуыл-жорықтарда ат әскердің өзін ғана алып жүрмей, оларды аспен де қамтамасыз етіп отырған. Ғұндардың аттарының көпшілігінің шоқтығы -аласа, жатаған, дене бітімі тығыз да дөкірлеу, басы үлкен болып келеді. Олар жүріске төзімді, жарлауыт тау қыраттарына емін-еркін шығып, өзен-сулардан қиналмай өте беретін болған. «Тау жоталарына шығып, олардан түсерде, тау өзеңдерінен кектей өтіп, олардан шығарда Кіндік патшалықтың аттары сюннулар аттарына ілесе алмай қалады» — деп жазған қытай бекзаты Час Ко.
Ғұндардың қойы да көшпелілердің күллі қажетіне жараған. Ғұндар шаруашылығының жүйесін алғашқы
Ғұндардың қойы да көшпелілердің күллі қажетіне жараған. Ғұндар шаруашылығының жүйесін алғашқы
Ғұндар өмірінде аңшылық та үлкен орын алған. Бұл жөнінде деректерде: «Балалардың қойға мініп, садақ тартылу құстар мен тышқандарды атуына болады; біраз өскеннен кейін олар түлкі мен қоянды атып алып, олардың етімен ауқаттанады. Олардың әдет-ғұрыптары бойынша тыныш кездері малын жайып келе жатып жолай аң мен құстарды атып тіршілік қажетіне жаратады» деп жазады.
Кәсібі мен саудасы. Ғұндардың арасында қөлөнер кәсібінің өркен жайғанын металдан сүйек пен мүйізден, тас пен саздан, ағаштан жасалған бұйымдардың көп табылғанынан белгілі. Қабырларда кездесетін, қолдан немесе құмыра шеңберінде жасалған керамика, құмыралар мен көзелер, саптыаяқтар — құмырашы өнерінің жоғары дәрежеде өркендегенінің дәлелі. Қазба жұмыстары кезінде ғұндар қабырларынан жергілікті өндіріс заттарымен бірге, шетелдік заттар да кездескен. Олардың бір бөлігі: жібек маталары, қытайдың ағаштан, лактеп жасалған қымбат мүліктері, айналар мен нефриттен істелген бұйымдар сауда-саттық арқылы келген.
Ғұндардың қоғамы. Ғұндар қоғамындада патриархалды-рулық қарым-қатынастардың белгілері өте күшті болған. Деректердегі
Ғұндардың қоғамы. Ғұндар қоғамындада патриархалды-рулық қарым-қатынастардың белгілері өте күшті болған. Деректердегі
Ғұндардың қарауында әскери тұтқындар қатарынан құрылған құлдары және қоластындағы облыстар халқы
Ғұндардың қарауында әскери тұтқындар қатарынан құрылған құлдары және қоластындағы облыстар халқы
Жазба деректер сол сияқты ғұндар қоғамындағы өкіметтің тұрпаты туралы мәлімет те қалдырған. Елді шаньюй басқарған, ол шексіз билеуші болған, оған іле-шала жалпы аты түменбасы деп аталатын бекзаттар жүреді. Жазба деректер куәлігіне қарасақ, оларда шаньюйдің ұлдары, аға-інілері немесе жақын ағайын-туыстары болған. Түменбасылар саны небәрі 24- екен, оларда әрқайсысының меншігінде көшіп-қонатын жер-сулары болған. Деректерде қара халықтарды қанау құралы ретінде, алым-салықтың да болғаны жөнінде мәліметтер бар.
Ғұндар арасында мал мен жерге жеке меншіктің пайда болуы тұрпайы бюрократтық аппараттың құрылуы, қанаудың бір түрі ретінде ілім-салықты енгізу, жазу-сызудың таралуы сияқты құбылыстар өзімен бірге жаңа кезеңге — таптық қоғам мен мемлекетке ету кезеңін ала келеді.
Қорытынды:
Көшпелі мал шарушлығына өту себептерін түсіндіру Евразияның ұлыдаласы және скиф –
Қорытынды:
Көшпелі мал шарушлығына өту себептерін түсіндіру Евразияның ұлыдаласы және скиф –