Пазнейшыя фанетычныя змены, не звязаныя з падзеннем рэдукаваных

Аканне і яго тыпы ў беларускіх гаворках.
Прыстаўныя і ўстаўныя зычныя.
Гукавыя змяненні

Аканне і яго тыпы ў беларускіх гаворках

найбольш тыповая фанетычная рыса ў

Аканне ўзнікла

У Разанскай, Ноўгарад-Северскай і Чарнігаўскай землях у ХІІ-ХІІІ ст.

У ранні перыяд скараціўся спрадвечна доўгі [а]. Стаўшы, як і [е],

У старажытнарускай мове адбывалася рэдукцыя шырокіх ненаціскных галосных (галосных няверхняга пад’ёму

Паколькі ў сваім узнікненні аканне звязана з рэдукцыяй ненаціскных галосных, яно

2 да падзення рэдукаваных [ъ], [ь] першы пераднаціскны склад не заўсёды

3 лёс былых моцных рэдукаваных [ъ], [ь], іх змяненне ў [о],

Лінгвістычны тэрмін аканне рэалізуецца ў

шырокім (неадрозненне галосных няверхняга пад’ёму ў

У вузкім значэнні аканне супрацьпастаўляецца

розным відам неадрознення ненаціскных галосных няверхняга

У помніках аканне ўпершыню адлюстравана ў ХІV ст.:

Маскоўскае Евангелле (1340)

Ускоснае адлюстраванне акання

У ХV-ХVІ ст. напісанне а на месцы [о] пашыраецца.

У кнігах Літоўскай метрыкі (ХVІ ст.) адзначаюцца напісанні
кали, магли, сабою,

Вымаўленне ненаціскных галосных няверхняга пад’ёму раней пачалося пасля мяккіх зычных і

Дысімілятыўнае яканне

Р. І. Аванесаў “Лінгвістычная геаграфія і гісторыя рускай мовы” //

Для дысіміляцыйнага якання

характэрна вымаўленне [‘а] у першым пераднаціскным складзе на

Паступова пазіцыі пераднаціскнога [а] сталі большымі за пазіцыі пераднаціcкнога [і], што

Калі вымаўленне [а] пашырылася на гэта становішча, узнікла моцнае яканне, дзе

Умеранае яканне

у першым складзе перад націскам на месцы [е], [о],

Ёканне (Уладзімірска-паволжскае)

– перад націскам перад цвёрдым зычным на месцы [о]

Пры недысіміляцыйным аканні

галосныя няверхняга пад’ёму пасля цвёрдых зычных у першым

Пасля зацвярдзелых шыпячых і [р] у беларускай мове

у першым пераднаціскным

У іншых ненаціскных складах

пасля цвёрдых зычных галосныя
ў беларускай мове супадаюць

Пры дысіміляцыйным аканні

галосныя няверхняга пад’ёму пасля цвёрдых зычных у першым пераднаціскным

Дысіміляцыйнае аканне пашырана

на заходняй тэрыторыі паўднёварускіх гаворак, у межах паўночна-ўсходняй Беларусі.

2 Прыстаўныя і ўстаўныя зычныя

Старажытнаруская мова атрымала ў спадчыну ад агульнаславянскай

У беларускай мове развіўся прыстаўны [в]

(губна-губны гук, у помніках з XIV

У сучаснай беларускай мове прыстаўны [в]

развіваецца перад пачатковым націскны галосны [у]

Прыстаўны [в]

узнікае перад пачатковым націскным [о]:
восень, вока, возера.
Пры змене націску

Прыстаўны [г] у беларускай мове

менш пашыраны:
гармата, Ганна, гарбуз.
На паўднёва-заходняй

Устаўныя заднеязычныя

На беларускай моўнай глебе ў інфінітыўных формах дзеясловаў адбылося своеасаблівае

3 Гукавыя змяненні на канцы слова (страта канцавых гукаў і зліццё

Cтрата канцавога -j-

У формах поўных прыметнікаў мужчынскага роду, адзіночнага ліку і

Звычайна страта канцавога -j-

адбывалася пасля рэдукаваных [ы], [і]. Руская і ўкраінская

Страта канцавога -и – у дзеяслоўных формах:

інфінітыва:
робити, казати, нести, стеречи.
Дзеясловы,

Страта канцавога -и у дзеяслоўных формах

2 асобы адзіночнага і множнага ліку

Зліццё галосных

адбывалася ў канчатках формаў назоўнага і вінавальнага склонаў адзіночнага ліку

Сцягнутыя (усечаныя) формы прыметнікаў

адрозніваюцца ад поўных і ад кароткіх. Усечаныя прыметнікі

4 Гісторыя шыпячых, [ц], [р], [г]

Шыпячыя [ж], [ш], афрыкаты [ц], [ч]

Зацвярдзенне [ж], [ш]

раней адбывалася перад заднімі галоснымі,
пазней – перад пярэднімі

У сучасных рускай і беларускай мовах
[ж], [ш] цвёрдыя заўсёды,
у

Спрадвечна мяккі [ц] зацвярдзеў

пазней за шыпячыя (з XV ст.):
Статут Літоўскі:

У сучаснай беларускай і рускай мовах

[ц] – толькі цвёрды,
акрамя беларускага

У беларускай мове зацвярдзелі і шыпячыя [дж], [шч]

незалежна ад паходжання:
шчупак,

У рускай мове

злітныя [ш’ч], [ж’д’] змяніліся ў доўгія шыпячыя [ш’], [ж’]:

У беларускай мове, у адрозненне ад рускай,

зацвярдзеў [р], які ў старажытнарускай

Заднеязычныя [г], [к], [х]

у старажытнарускай мове былі цвёрдымі
ужываліся з галосным сярэдняга

З XI ст. помнікі фіксуюць спалучэнні гі, кі, хі

толькі ў словах

Магчымасць з’яўлення мяккіх [г], [к], [х]

узнікла ў выніку абагульнення асноў па

Параўнальная граматыка славянскіх моў сведчыць

спрадвечна існаваў адзін гук [г] выбухны,
а

На фрыкатыўнае ўтварэнне [г] на поўдні Старажытнай Русі XI ст. (сучасная

У помніках, напісаных лацінкай,

адрозніць якасць [г] лягчэй:
фрыкатыўны [г] – h,