Пераход [е] у [о]

Август 10, 2022

Главная
Лингвистика
Пераход [е] у [о]

Содержание

2. 1 Змяненне [е] > [о] у становішчы пасля мяккага зычнага перад цвёрдым. 2 Храналогія і ўмовы
3. 1 Змяненне [ϵ] у [о] адбывалася пасля мяккіх зычных перад цвёрдымі, мяккасць папярэдняга зычнага захоўвалася: несу
4. Вымаўленне [‘о] на месцы [е] назіраецца і ў канцы слоў: усё, жыццё, маё. Канцавое змяненне [е]
5. Змена [є] – [о] ўзнікла ў старажытнарускай мове да падзелу яе на асобныя ўсходнеславянскія мовы, але
6. У сучасных беларускай і рускай мовах вымаўленне [о] на месцы [э] назіраецца толькі ў націскным складзе,
7. Аб працэсах змены ненаціскнога [є] у [о] сведчаць сучасныя паўночнарускія гаворкі з вымаўленнем тыпу нёсу́, вёсна́,
8. Ва ўкраінскай мове вынікі гэтага змянення захаваліся толькі пасля шыпячых: чоловік, чотирі, жона. Пасля астатніх зычных
9. 2 Храналогія і ўмовы ўзнікнення змены [є] – [о] Пачатак змены [є] у [о] можа быць
10. Змена [ϵ] у [о] не магла развіцца раней за памякчэнне паўмяккіх зычных. Калі гэта было так,
11. Адбылася ўжо да часу пераходу [є] у [о] і страта рэдукаваных [ъ], [ь], бо змяненне [ϵ]
12. Змена [є] у [о] уяўляе сабой вынік працэсу прыпадабнення гукаў – прыпадабнення галоснага наступнаму цвёрдаму зычнаму.
13. Пад уплывам такога зычнага адбылося перамяшчэнне пярэдняга галоснага [є] ў непярэдні рад, з набыццём гэтым галосным
14. [н'е/съ ] > [н'ес] > [н'ос]. Пры гэтым мяркуецца, што лабіявелярнасць канцавога зычнага захоўвалася і пасля
15. Пасля змены [є] у [о] ва ўсіх словах, дзе быў гук [є] перад цвёрдым зычным, на
16. У помніках ХІІ-ХІІІ ст. змена [є] - [о] яскрава адлюстравана пасля шыпячых і ц: оумьршомоу (Жытіе
17. У становішчы пасля мяккіх, што ўзніклі з паўмяккіх зычных, сляды змены [є] у [о] назіраюцца толькі
18. ахапіў усе ўсходнеславянскія мовы і развіўся да памякчэння паўмяккіх; больш позні, узнік пасля ўтварэння другаснапамякчоных зычных
19. Цяжкасці адлюстравання на пісьме [є] у [о] пасля мяккіх зычных , якія ўзніклі з паўмяккіх, былі
20. 3 Фаналагізацыя адносін паміж гукамі [е] і [о] на канцы слова і паміж мяккімі зычнымі
21. Перад [ц] галосны [э] захоўваецца без змен: у рускай мове отец, конец, огурец, у беларускай мове
22. газета, буфет дзе пераходу [э] у [о] няма, бо такія словы трапілі ва ўсходнеславянскія мовы пазней,
23. Няма змянення [є] у [о], калі [э] паходзіць з [ѣ]: лес – лѣсъ, свет – свѣтъ
24. Пераход [є] у [о] не быў уласцівым царкоўнаславянскай мове, таму ў лексіцы кніжнаславянскага паходжання націскны [э]
25. У словах тыпу першы, чацвер, верх, смерть няма змянення [є] у [о], бо тут існуюць былыя
26. Раней за іншыя выпадкі мяккасць [р’] у былых спалучэннях тыпу *tьrt была страчана, калі пасля [р’]
27. На захаванне мяккага [р’] у такіх спалучэннях указвае нават надпіс на помніку Пятру І у г.
28. У некаторых выпадках пераход [є] у [о] адбываецца там, дзе не павінна было існаваць: 1 па
29. 2 па аналогіі з роднаснымі словамі: мяшочак – мяшок; 3 па аналогіі з аднолькавымі формамі іншых
30. У групе слоў лёс [э] ў рускай і беларускай мовах адрозніваецца Шыпячыя ў рускай мове зацвярдзелі
32. Скачать презентацию

Слайд 2

1 Змяненне [е] > [о] у становішчы пасля мяккага зычнага

перад цвёрдым.
2 Храналогія і ўмовы ўзнікнення змены [є] – [о].
3 Фаналагізацыя адносін паміж гукамі [е] і [о] на канцы слова і паміж зычнымі.

Слайд 3

1 Змяненне [ϵ] у [о]
адбывалася пасля мяккіх зычных перад цвёрдымі, мяккасць

папярэдняга зычнага захоўвалася: несу – нёс, лён, веселье – весёлый.
Перад мяккім зычным [є] захоўваецца без змен: день, весь.

Слайд 4

Вымаўленне [‘о] на месцы [е] назіраецца і ў канцы слоў:
усё,

жыццё, маё.
Канцавое змяненне [е] - [о] узнікае пад уплывам цвёрдага варыянта скланення назоўнікаў з былой асновай на *ŏ і займеннікаў:
акно, сяло – жыццё, плячо;
то, оно, само – маё, тваё.

Слайд 5

Змена [є] – [о] ўзнікла ў старажытнарускай мове да падзелу яе

на асобныя ўсходнеславянскія мовы, але ахапіла ўсходнеславянскія гаворкі не адначасова.
Раней за ўсё гэты працэс ахапіў стараўкраінскую мову і паўночнарускія гаворкі (верагодна, у ХІІ-ХІІІ ст.). У гэту эпоху змена [ϵ] у [о] здзяйснялася перад ўсімі цвёрдымі зычнымі незалежна ад націску.

Слайд 6

У сучасных беларускай і рускай мовах
вымаўленне [о] на месцы [э]

назіраецца толькі ў націскным складзе, а спрадвечнае змяненне [є] у [о] хутчэй за ўсё не было звязана са становішчам [є] адносна націску.

Слайд 7

Аб працэсах змены ненаціскнога [є] у [о] сведчаць сучасныя паўночнарускія гаворкі

з вымаўленнем тыпу
нёсу́, вёсна́, вёзу́.
Такія паўночнарускія гаворкі захоўваюць найбольш раннія з’явы ў зменах [є] у [о].

Слайд 8

Ва ўкраінскай мове
вынікі гэтага змянення захаваліся толькі пасля шыпячых:
чоловік,

чотирі, жона.
Пасля астатніх зычных [о] няма, бо галосны падпаў пад дэлабіялізацыю і змяніўся ў [е] у сувязі з зацвярдзеннем папярэдняга зычнага:
овес, береза, веселий.

Слайд 9

2 Храналогія і ўмовы ўзнікнення змены [є] – [о]
Пачатак змены [є]

у [о] можа быць аднесены не раней за ХІІ ст.

Слайд 10

Змена [ϵ] у [о] не магла развіцца раней за памякчэнне паўмяккіх

зычных. Калі гэта было так, то з формы несъ з [н] паўмяккім узнікла б не нёс, а *нос, бо паўмяккасць зычнага была абумоўлена наступным пярэднім галосным, знікненне якога (зо на месцы е) вызначыла б цвёрдасць папярэдняга зычнага. На самой справе, зычны застаўся мяккім, з чаго вынікае, што працэс памякчэння паўмяккіх ужо адбыўся.

Слайд 11

Адбылася ўжо да часу пераходу [є] у [о] і страта рэдукаваных

[ъ], [ь], бо змяненне [ϵ] у [о] адбывалася і калі [е] паходзіў з [ь]:
овьсъ – овесъ – овёсъ – авёс.
Аднясенне ўзнікнення змянення [є] у [о] пасля перыяду распаду рэдукаваных абумоўліваецца тым, што змена [є] у [о] фанетычна можа быць растлумачана з’явамі, звязанымі са стратай рэдукаваных [ъ], [ь].

Слайд 12

Змена [є] у [о] уяўляе сабой вынік працэсу прыпадабнення гукаў
–

прыпадабнення галоснага наступнаму цвёрдаму зычнаму.
Цвёрдыя зычныя ў старажытнарускай мове былі (тэрмін А.А. Шахматава), лабіявелярызаванымі (цвёрдымі і лабіялізаванымі), калі знаходзіліся перад галоснымі непярэдняга раду, асабліва перад лабіялізаванымі [о], [у], [ъ].

Слайд 13

Пад уплывам такога зычнага адбылося перамяшчэнне пярэдняга галоснага [є] ў непярэдні

рад, з набыццём гэтым галосным лабіялізацыі. Уздзеянне наступнага зычнага на папярэдні галосны магло быць найбольш інтэнсіўным толькі пасля падзення рэдукаваных [ъ], [ь], калі быў парушаны закон адкрытага складу і ўзнікла магчымасць ўздзеяння наступнага зычнага на папярэдні галосны, бо абодва гэтыя гукі апынуліся ў межах аднаго складу:

Слайд 14

[н'е/съ ] > [н'ес] > [н'ос].
Пры гэтым мяркуецца, што лабіявелярнасць канцавога

зычнага захоўвалася і пасля страты [ъ].

Слайд 15

Пасля змены [є] у [о] ва ўсіх словах,
дзе быў гук

[є] перад цвёрдым зычным, на месцы гэтага [є] стаў вымаўляцца [о]. Гэтае самае адносілаcя і да ўзнікшых у мове слоў з [є] перад цвёрдым зычным. Такім чынам, гэта быў перыяд, калі ў старажытнарускай мове дзейнічала жывая норма змянення [є] у [о].

Слайд 16

У помніках ХІІ-ХІІІ ст.
змена [є] - [о] яскрава адлюстравана пасля

шыпячых і ц:
оумьршомоу (Жытіе Ніфанта, 1219), коупьцовъ (Наўгародская грамата, 1392)
і пазней:
въ чомъ, жонка, чорный, жогъ, селцо (Растоўска-Суздальскія граматы, ХІV-ХV ст.).

Слайд 17

У становішчы пасля мяккіх, што ўзніклі з паўмяккіх зычных,
сляды змены

[є] у [о] назіраюцца толькі з ХІV ст. - меркаванне, што ва ўсходнеславянскіх мовах былі 2 перыяды ў змяненні [є] у [о]:

Слайд 18

ахапіў усе ўсходнеславянскія мовы і развіўся да памякчэння паўмяккіх;
больш позні, узнік

пасля ўтварэння другаснапамякчоных зычных – характэрны для беларускай і рускай моў.
Аднак храналогія фанетычных працэсаў старажытнарускай мовы не дазваляе прыняць такога меркавання.

Слайд 19

Цяжкасці адлюстравання на пісьме [є] у [о] пасля мяккіх зычных
, якія

ўзніклі з паўмяккіх, былі абумоўлены неабходнасцю адным знакам абазначыць мяккасць папярэдняга зычнага і вымаўлення галоснага непярэдняга утварэння [о] і выявіліся пры адсутнасці літары ё у напісаннях тыпу:
серобро, озора, за мором, Фодор.

Слайд 20

3 Фаналагізацыя адносін паміж гукамі [е] і [о] на канцы слова

і паміж мяккімі зычнымі

Слайд 21

Перад [ц] галосны [э] захоўваецца без змен:
у рускай мове отец,

конец, огурец,
у беларускай мове – канец, маладзец.
Зацвярдзеў [ц] да ХVІ ст.
З паказанага вынікае, што змяненне [є] у [о] да ХVІ ст. перастала быць жывой нормай мовы.

Слайд 22

газета, буфет
дзе пераходу [э] у [о] няма, бо такія словы трапілі

ва ўсходнеславянскія мовы пазней, калі закон змянення [є] у [о] перастаў быць жывым працэсам.

Слайд 23

Няма змянення [є] у [о], калі [э] паходзіць з [ѣ]:
лес

– лѣсъ, свет – свѣтъ
[ѣ] супаў з [‘э], калі змена [є] у [о] перастала быць жывой.

Слайд 24

Пераход [є] у [о] не быў уласцівым царкоўнаславянскай мове,
таму ў лексіцы

кніжнаславянскага паходжання націскны [э] пасля мяккіх перад цвёрдымі зычнымі захоўваецца:
у рускай мове крест, вселенная, пещера, скверный,
у беларускай мове – неба (семантычна адрозніваецца ад нёба), шлем.

Слайд 25

У словах тыпу першы, чацвер, верх, смерть няма змянення [є] у

[о],

бо тут існуюць былыя спалучэнні рэдукаванага [ь] з плаўным [р] паміж зычнымі тыпу *tьrt, дзе [р’] быў складовым і мяккім. Мяккасць [р’] развівалася пад уплывам папярэдняга [ь] (прагрэсіўная асіміляцыя). У эпоху падзення рэдукаваных [р’] страціў складовасць, але мяккасць захоўваў працяглы перыяд.

Слайд 26

Раней за іншыя выпадкі мяккасць [р’] у былых спалучэннях тыпу *tьrt

была страчана,

калі пасля [р’] быў цвёрды пярэднеязычны зычны:
смерть – мёртвый (смьрть – мьртвыи),
чарнець (чьрнѣти) – чорны (чьрныи),
зерне – зёрны (зьрно – зьрна).

Слайд 27

На захаванне мяккага [р’] у такіх спалучэннях указвае нават надпіс на

помніку Пятру І у г. Санкт-Пецярбургу (Расійская Федэрацыя):
Петру Перьвому Екатерина Вторая.

Слайд 28

У некаторых выпадках пераход [є] у [о] адбываецца там, дзе не

павінна было існаваць:

1 па аналогіі з іншымі формамі слова, дзе змена [э] - [о] заканамерная: на бярозе (на березѣ) – [э] перад мяккім [з’] – пераход адбыўся пад уплывам формы бяроза; клёнік – пад уплывам формы клён;

Слайд 29

2 па аналогіі з роднаснымі словамі: мяшочак – мяшок;
3 па аналогіі

з аднолькавымі формамі іншых слоў: зямлёй (землею), свячой (свѣчею) – мяккі варыянт былога назоўнікавага скланення з асновай на *ā пад уплывам цвёрдага варыянта таго самага скланення: рукой, жаной, сястрой;
4 па ўзору з іншымі словамі: гнѣзда, сѣдла – гнёзды, сёдлы (гняздо, сядло) на ўзор адносін паміж словамі – вёсны, сёлы – вясна, сяло.

Слайд 30

У групе слоў лёс [э] ў рускай і беларускай мовах адрозніваецца
Шыпячыя

ў рускай мове зацвярдзелі раней за беларускую. Калі дзейнічаў жывы закон пераходу [є] у [о], шыпячыя ў рускай мове былі ўжо цвёрдыя (да ХІV ст.) і змена адбывалася: тёща, дыялектныя стёжка, одёжа (одежда – стараславянізм).